Με την πτώση του τείχους του Βερολίνου το 1989, την κατάρρευση της Σοβιετικής αυτοκρατορίας στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη, στη συνέχεια τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, η Δύση υπό την ηγεσία των Ηνωμένων Πολιτειών κέρδισε τον Ψυχρό Πόλεμο. Ο κόσμος έγινε μονοπολικός, αδιαμφισβήτητη πλέον η αμερικανική ηγεμονία. Όσο για τους Ευρωπαίους, αυτοί έβλεπαν ότι θα είχαν πολλά να κερδίσουν με την ειρήνη να εγκαθίσταται στην ευρωπαϊκή ήπειρο, το δημοκρατικό πολίτευμα να αντικαθιστά τις δικτατορίες, με το άνοιγμα επίσης νέων αγορών και την κατάργηση των οικονομικών συνόρων, με ισχυρούς διεθνείς θεσμούς και κανόνες. Σαν μια ήπια, παγκόσμια εκδοχή του ευρωπαϊκού μοντέλου με άλλα λόγια. Κάπως έτσι φτιάχτηκαν τα ευρωπαϊκά όνειρα τη χρυσή εποχή, πάντα υπό την αμερικανική προστασία που οι Ευρωπαίοι θέλαν να πιστεύουν ότι θα παραμείνει γενναιόδωρη αφήνοντάς τους αρκετό χώρο για να προωθούν τα δικά τους συμφέροντα. Τα τελευταία χρόνια όμως, ο κόσμος ήρθε τα πάνω κάτω και τα ευρωπαϊκά όνειρα μετατράπηκαν σε εφιάλτες. Το χειρότερο είναι ότι οι Ευρωπαίοι δυσκολεύονται να ξυπνήσουν.
Μια σαφώς αναθεωρητική Ρωσία ξεκίνησε έναν πόλεμο στην Ουκρανία γιατί θεωρεί ότι οι νικητές του Ψυχρού Πολέμου αγνοούσαν επανειλημμένα τις δικές της κόκκινες γραμμές. Αποδεικνύεται έτσι ξανά ότι μερικές φορές είναι πιο εύκολο να κερδίσεις έναν πόλεμο από το να κερδίσεις την ειρήνη. Το 2022 ξεκίνησε λοιπόν ένας πόλεμος με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία δίπλα στα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Χάνονται εκατοντάδες χιλιάδες ζωές, καταστρέφεται η Ουκρανία και το κόστος για την Ευρώπη είναι τεράστιο. Και τώρα, οι Ευρωπαίοι παρακολουθούν αμήχανοι και φοβισμένοι τον πρόεδρο Τραμπ να διαπραγματεύεται απευθείας με τον πρόεδρο Πούτιν, ενώ αυτοί προσπαθούν με κάθε τρόπο – με κολακείες προς τον ηγεμόνα και οικονομικές παραχωρήσεις – να επηρεάσουν τις εξελίξεις. Αλλά χωρίς ρεαλιστικό σχέδιο για την επόμενη μέρα και χωρίς άμεση συμμετοχή στις διαπραγματεύσεις, παρόλο που θα είναι εκείνοι που θα κληθούν να πληρώσουν το λογαριασμό στη συνέχεια.
Ο άλλος πόλεμος στη Μέση Ανατολή εξελίσσεται σε σφαγή των Παλαιστινίων της Γάζας. Το Ισραήλ του κ. Νετανιάχου καθιερώνεται σε υπερδύναμη στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής, μια στρατιωτική υπερδύναμη που αγνοεί συστηματικά τους κανόνες διεθνούς δικαίου – το λένε διεθνείς οργανισμοί, ανθρωπιστικές οργανώσεις, η αντιπολίτευση στο Ισραήλ, χιλιάδες επώνυμοι και λιγότερο επώνυμοι Εβραίοι και άλλοι σε όλον τον κόσμο. Αλλά τίποτα δεν φαίνεται να αλλάζει όσο ο κ. Νετανιάχου διατηρεί την στήριξη ή απλώς ανοχή του προέδρου Τραμπ. Οι Ευρωπαίοι παρακολουθούν και πάλι αμήχανοι και διχασμένοι, ανίκανοι να επιβάλουν οιασδήποτε μορφής κυρώσεις στο Ισραήλ ή να επηρεάσουν τις εξελίξεις, κυρίως γιατί η Γερμανία, για τους γνωστούς ιστορικούς λόγους, μπλοκάρει μαζί με λίγες ακόμη ευρωπαϊκές χώρες κάθε πρωτοβουλία προς αυτήν την κατεύθυνση. Περίεργα παιχνίδια παίζει ενίοτε η Ιστορία όταν τα θύματα μετατρέπονται σε θύτες. Και η Ευρώπη χάνει την αξιοπιστία της. Για ποιες αξίες άραγε να μιλήσει; Η Γαλλία ακολουθούμενη από μερικές ακόμη χώρες προσπαθεί να διασώσει την τιμή των Ευρωπαίων με την πρόθεση να αναγνωρίσει το παλαιστινιακό κράτος. Αλλά για ποιο παλαιστινιακό κράτος πρόκειται;
Αλλάζει ουσιαστικά η σχέση ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Το επίκεντρο του αμερικανικού ενδιαφέροντος βρίσκεται στην Ασία εδώ και αρκετά χρόνια για λόγους γεωπολιτικούς και οικονομικούς. Αλλά όχι μόνον. Η δημογραφική σύνθεση του πληθυσμού των ΗΠΑ αλλάζει και αυτή λόγω της σταθερής αύξησης του ποσοστού των Αμερικανών πολιτών με προέλευση την Ασία και τη Λατινική Αμερική (έχουν άλλωστε έντονες απόψεις περί αυτού πολλοί από τους ψηφοφόρους του προέδρου Τραμπ). Στη δεύτερη θητεία του, ο Αμερικανός πρόεδρος καταργεί στην πράξη τη διάκριση μεταξύ εχθρών και συμμάχων, καθιερώνει επίσης τη μη-προβλεψιμότητα ως βασικό συστατικό στοιχείο της εξωτερικής του πολιτικής. Και απαιτεί υψηλά λύτρα για την παροχή προστασίας. Οι Ευρωπαίοι υποχωρούν ελπίζοντας σε καλύτερες μέρες.
Ένας κόσμος όπου το εμπόριο, οι επενδύσεις, η τεχνολογία και το χρηματοπιστωτικό σύστημα μετατρέπονται ολοένα και περισσότερο σε εργαλεία στρατηγικής αντιπαράθεσης και πολιτικής ισχύος, ένας κόσμος χωρίς κανόνες όπου τείνει να επικρατήσει το δίκιο του ισχυρότερου, είναι ένας κόσμος για τον οποίο η Ευρώπη δεν ήταν διόλου προετοιμασμένη. Προσπαθεί να προσαρμοστεί, να αντιδράσει συλλογικά γιατί μεμονωμένα οι ευρωπαϊκές χώρες δεν έχουν καμιά ελπίδα. Σίγουρα γίνονται πράγματα, σπάνε ταμπού. Παράδειγμα, η ευρωπαϊκή συνεργασία στην άμυνα. Αλλά η Ευρώπη προχωράει με ρυθμό χελώνας ενώ ο κόσμος γύρω της τρέχει με μεγάλες ταχύτητες. Οι συναινετικές διαδικασίες της (λίγο ή περισσότερο) ενωμένης Ευρώπης είναι εξαιρετικά χρονοβόρες, πολλές από τις εθνικές κυβερνήσεις αδύναμες και πρωτίστως υπάρχει σοβαρό έλλειμα ηγεσίας.
Η εικόνα των ευρωπαίων ηγετών στη σύνοδο του ΝΑΤΟ στη Χάγη και πιο πρόσφατα μερικών από αυτούς στο Λευκό Οίκο δεν είναι σίγουρα εικόνα που μπορεί να πείσει τους ευρωπαίους πολίτες ότι η Ευρώπη είναι πολιτικά παρούσα και μετράει. Πόσο μάλλον να εμπνεύσει τις νεότερες γενιές. Κι εδώ ακριβώς αρχίζει να λειτουργεί ένας ιδιαίτερα επικίνδυνος φαύλος κύκλος. Οι ευρωπαϊκές ηγεσίες δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις προκλήσεις και δεν πείθουν τους πολίτες. Εκείνοι με τη σειρά τους αποστασιοποιούνται από τα πολιτικά δρώμενα και η κρίση της δημοκρατίας βαθαίνει – μήπως σας θυμίζει αυτό κάτι από τα δικά μας; Πιθανότατα, οι ευρωπαίοι ηγέτες θα ισχυριστούν ότι έτσι απέφυγαν μέχρι τώρα τα χειρότερα. Αλλά μάλλον δεν πείθουν πολλούς, αμφιβάλλω αν πείθονται και οι ίδιοι.
(*) Ο Λουκάς Τσούκαλης είναι καθηγητής στη σχολή διεθνών υποθέσεων στη Sciences Po στο Παρίσι, ομότιμος καθηγητής στο ΕΚΠΑ και πρόεδρος του ΔΣ του ΕΛΙΑΜΕΠ.
