Η ιστορία λέει ότι ένας κύκλος άνοιξε πριν περίπου μισό αιώνα, στα τέλη της 10ετίας 1970, μετά από δύο διαδοχικές πετρελαϊκές κρίσεις και το φαινόμενο του στασιμοπληθωρισμού, αφενός με την απόσυρση της κεϋνσιανής διαχείρισης και, κυρίως, με τη διάβρωση της εμπιστοσύνης της κοινωνίας στους σύνθετους δημοκρατικούς θεσμούς που είχε καταφέρει να δημιουργήσει. Αφετέρου, με την εξόρμηση του νεοφιλελευθερισμού από το Μον Πελερέν στη διεθνή αρένα, με κεντρικό σύνθημα μια τελείως βλακώδη ιδέα: Ότι η ανθρωπότητα πρέπει να εκχωρήσει στις αγορές την ευθύνη για την ευημερία της.
Το αφεντικό να εκχωρήσει τη θέση του σε ένα εργαλείο του;.. Στην πραγματικότητα, το θέμα ήταν ότι το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο έπαιρνε το πάνω χέρι. Οι αξίες του ουμανισμού παραμερίστηκαν, ο άνθρωπος υποβαθμίστηκε σε «οικονομικό ζώο», το συμφέρον του ορίστηκε σαράφικα -πόσα λεφτά βγάζει- και οι αγορές απορρυθμίστηκαν, ώστε χωρίς περιορισμούς να κάνουν αυτό που ξέρουν: Να αυξάνουν τον (υλικό και, στη σύγχρονη φάση, κυρίως χάρτινο) πλούτο και να τον μοιράζουν σε όσους είναι κάτοχοι ιδιοκτησίας, ανάλογα με την αξία που αναγνωρίζουν σε αυτήν οι αγορές.
Σημείο καμπής, στα τέλη της 10ετίας του 1980, η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ και η αποσάθρωση του δικτύου των κομμουνιστικών κομμάτων. Χωρίς αντίπαλο δέος πλέον, οι πρωταγωνιστές των αγορών έθεσαν τις ιδέες περί ταξικής ειρήνης στο χρονοντούλαπο, δεν είχαν ανάγκη και ακύρωσαν τα κοινωνικά συμβόλαια, υιοθέτησαν επιθετικές πολιτικές σε βάρος της μισθωτής εργασίας, τα εργατικά συνδικάτα υποχρεώθηκαν σε υποχώρηση και η σοσιαλδημοκρατία έχασε τη γη κάτω από τα πόδια της –από τότε, δεν λέει να συνέλθει.
Πενήντα χρόνια άλλαξαν τον κόσμο. Η πρόοδος ήταν ανισόμετρη. Όσον αφορά αχαλίνωτες τις αγορές, διαβρώνουν την κοινωνική συνοχή και ωθούν στην αποδυνάμωση των διεθνών θεσμών που κτίστηκαν πάνω στα ερείπια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου -όταν ακόμα ήταν νωπή η φρίκη. Μπήκαμε στην Εποχή της Πολυκρίσης: Μετά την καταστροφή ολόκληρων γενιών ανθρώπων και τεράστιου πλούτου στην πρώτη κρίση του διεθνοποιημένου καπιταλισμού 2008-12, βιώνουμε την κλιματική κρίση με τις πρώιμες συνέπειές της, υγειονομική κρίση, μεταναστευτική, ενεργειακή και επισιτιστική κρίση, πολυδιάσπαση του σύγχρονου κόσμου σε ανταγωνιστικές σφαίρες επιρροής, πόλεμοι ξανά στην καρδιά της Ευρώπης, στη Μ. Ανατολή, σφαγές στην παραμεθόριο του πλανήτη –όπως το δράμα στο Σουδάν.
Όμως, ο κόσμος ποτέ δεν ήταν πιο πλούσιος, μορφωμένος και καλύτερα επιστημονικά και τεχνολογικά εξοπλισμένος για να προστατευτεί, να δοκιμάσει να αποκαταστήσει τις ζημιές από ανθρωπογενείς καταστροφές και να ανταποκριθεί σε άξιες λόγου φιλοδοξίες, όπως είναι η ευημερία της ανθρωπότητας με σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον. Αλλά και ποτέ άλλοτε ο κόσμος δεν έπασχε από τόσο βασανιστικές ανισότητες: Το 1% κατέχει δυο φορές περισσότερο πλούτο από όσο περίπου 7 δισ. άνθρωποι ενώ ο 1 στους 2 επιβιώνει με λιγότερα από 5,5 ευρώ την ημέρα και 1 στα 5 παιδιά στον κόσμο δεν έχουν σχολείο να πάνε.
Οι ανισότητες και η συνακόλουθη εντεινόμενη πολιτική πόλωση οδηγούν σε επικίνδυνο αδιέξοδο –προειδοποίησε ο ΟΗΕ με την φετινή έκθεση για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη. Δεν ήταν πάντα έτσι. Ο καπιταλισμός υπήρχε και πριν μισό αιώνα, αλλά όχι με τον ίδιο τύπο συσσώρευσης, την ίδια απληστία και βραχυπροθεσμισμό. Υπήρχαν και τότε πλούσιοι και φτωχοί, αλλά δεν ζούσαν σε δύο ξένους κόσμους, υπήρχε κοινωνική κινητικότητα, δεν είχαν υψωθεί σινικά τείχη ανάμεσα στους πλούσιους και «τους άλλους». Όποιος ήθελε μπορούσε να δοκιμάσει να πλουτίσει, αλλά ο πλουτισμός ήταν πολύ χαμηλά στην κλίματα των αξιών –άλλες είχαν προτεραιότητα. Και, βέβαια, δεν υπήρχε η τεράστια συγκέντρωση πλούτου που -ολοφάνερα πλέον- είναι ασυμβίβαστη με τη δημοκρατία.
Ο ιστορικός κύκλος που άνοιξε πριν πενήντα χρόνια, ίσως οδηγείται στο τέλος του. Πως; Πόσο γρήγορα; Με ποιο κόστος;
Πρώιμη ένδειξη, η επαναφορά του κράτους σε κεντρικό ρόλο. Θα επανέλθει ως δημοκρατικό, φιλικό στον πολίτη και την ειρήνη, ή η επιστροφή του θα συνδυαστεί με περαιτέρω υποχώρηση της δημοκρατίας και επάνοδο του αυταρχισμού και των εθνικισμών; Να το διατυπώσουμε διαφορετικά: Ο ιστορικός κύκλος της μεγάλης οπισθοχώρησης εξαιτίας της καταστροφικής λαίλαπας του νεοφιλελευθερισμού, θα κλείσει με τρόπο ομαλό ή αφού προηγουμένως κορυφωθεί με ακόμη μεγαλύτερες και πιο οδυνηρές περιπέτειες για τη δημοκρατία και την ειρήνη;..
Η σαρωτική νίκη του Τραμπ και οι πολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη δεν εμπνέουν αισιοδοξία.
Οι κοινωνίες κρατούν την τύχη τους στα χέρια τους. Ωστόσο, η πορεία των πραγμάτων θα εξαρτηθεί εν πολλοίς από τις κυρίαρχες ελίτ. Αν θα εγκαταλείψουν τις συμπεριφορές ταξικής αυθαιρεσίας, υπέρ μιας προσπάθειας για κοινωνικές συναινέσεις και συνεννόηση. Αν θα βρουν τη δύναμη να αυτοπεριοριστούν και να συγκρατήσουν τη γενικευμένη αλαζονεία και απληστία του συστήματος. Αν θα έχουν τη σύνεση να αφήσουν περιθώρια για ανάσες στη δημοκρατία και στη δικαιοσύνη -σε βάρος της διαπλοκής και της ιδιοτέλειας. Αν ακούν ή όχι τα βήματα των Ερινύων.
