Αποτελεί μια περισσότερο-κι-από-ευχάριστη έκπληξη η εκκίνηση της σειράς: Κίνα – Ιστορία και Πολιτισμός στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Σειράς στην οποία εντάσσεται κι αυτό, το απαραίτητο για την κατανόηση των διεθνών εξελίξεων, βιβλίο του Γιούρι Πάϊνς, ουκρανικής καταγωγής σινολόγου, καθηγητή στο Παν/μιο την Ιερουσαλήμ (παραιτήθηκε την άνοιξη του 2024 για λόγους ελευθερίας του λόγου) και σε σειρά κινεζικών ΑΕΙ.
Περισσότερο-κι-από-ευχάριστη έκπληξη καθώς η πρόσληψη των κινεζικών πραγμάτων μέσα από απλουστευτικούς δυτικούς φακούς – μιντιακούς, γεωπολιτικούς, όχι σπάνια και ακαδημαϊκούς – και μάλιστα δευτερογενώς/εξ εισαγωγής σε μια χώρα σαν την Ελλάδα, αποτρέπει ή πάντως δυσχεραίνει εκείνο που οι ΠΕΚ περιγράφουν ως φιλοδοξία τους: «Έναν εισαγωγικό διάλογο με την Κίνα, τον πολιτισμό και την σκέψη της ανά τους αιώνες [ώστε] να καταστήσουν προσιτή στο ελληνικό κοινό αυτή τη σπουδαία και αρχαία κουλτούρα, η οποία διέπεται από τις δικές της νοητικές συντεταγμένες και θεμελιώδεις έννοιες».
Ο ίδιος ο Γιούρι Πάϊνς, στον πρόλογό του ειδικά για την έκδοση στα ελληνικά, ξεκινά από την αρχή ότι «αν δεν γνωρίζει κανείς το παρελθόν μιας χώρας, δεν μπορεί να συνδιαλλαγεί με το παρόν της». Και η Δύση, η Ευρώπη, η Ελλάδα πάντως δεν γίνεται να μην συνδιαλλαγεί με την Κίνα. Και ακόμη: «Η εμβάθυνση σε μια διαφορετική κουλτούρα είναι επωφελής όχι μόνο επειδή προάγει τον διακρατικό διάλογο, αλλά και επειδή μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα τους εαυτούς μας».
Εκείνο στο οποίο προσκαλεί εμφατικά ο Γιούρι Πάϊνς είναι η συνειδητοποίηση του ρόλου που διαδραμάτισε για την Κίνα «το ιδεώδες της Μεγάλης Ενότητας», όπως έρχεται να περιγράψει και εξηγήσει «το φαινόμενο του κατά φάσεις κατακερματισμού της Αυτοκρατορίας και ενοποίησής της υπό διαφορετικές σε κάθε περίοδο δυναστείες». Και ακόμη: «Πώς όμως οι Κινέζοι βρήκαν το γιατρικό γι αυτό που απετέλεσε θανατηφόρο ασθένεια σε άλλες μεγάλες αυτοκρατορίες;».
*** *** ***
Εκείνο που κυρίως φωτίζει η προσέγγιση του Πάϊνς είναι η συνέχεια αλλά και διαρκής μεταμόρφωση εκείνου που ονομάζει «κινεζικό αυτοκρατορικό σύστημα», το οποίο αποτυπώνει στοιχεία του κινεζικού «εθνικού χαρακτήρα», αλλά και ενσωματώνει ισχυρά ιδεολογικά στοιχεία. Από την εποχή των «Αντιμαχόμενων Βασιλείων» που λήγει τον τρίτο αιώνα π.Χ. μέχρι τη σύγχρονη Κίνα με τις εμβληματικές φιγούρες του Μάο Τσε-Τουνγκ, του Ντενγκ Χσιαο-Πινγκ και τώρα του Σι Τζινπίνγκ (στο βιβλίο ακολουθείται μια μεταγραφή των κινεζικών ονομάτων που ίσως ξενίσει τον αναγνώστη, καθώς διαφοροποιείται απ’ εκείνην που έχει συνηθίσει, όμως είναι πλησιέστερη προς την ηχητική αναπαράσταση της μανδαρίνικης εκφοράς τους), η ιδεολογική θεμελίωση της εξουσίας προσφέρει «ένα ευρύ φάσμα ιδεών απ’ όπου μπορούν να αντλούνται λύσεις για να αντιμετωπίζονται τα διάφορα προβλήματα και οι προκλήσεις».
Έτσι, διαδοχικά, φωτίζονται σε φάση ανάδειξης του ρόλου τους και εν συνεχεία σε φάση υποχώρησης και πάλι, μετά, επαναφοράς: Ο μονάρχης («πολλά βασίλεια στα Πάντα από τον Ουρανό χάθηκαν, αλλά η Οδός του ηγεμόνα ποτέ δεν έσβησε»: Το επίγραμμα προέρχεται από τον 3ο π.Χ. αιώνα, αλλά παρά τις πολλές καταρρεύσεις της κινεζικής ιστορίας, η ενοποιητική παρουσία του μονάρχη δεν εκλείπει. Οι λόγιοι, οι αφοσιωμένοι «στον ηγεμόνα και στον λαό», που παράγουν το ιδεολογικό υπόστρωμα, πλην «με αποστροφή των περισσότερων [λογίων] προς την άνωθεν επιβολή ιδεολογικής καθαρότητας» και με καίριο ρόλο τους στον εμπλουτισμό των τάξεων των διοικητικών αξιωματούχων. Οι τοπικές ελίτ, που οδηγούν στην μετάβαση από μια περίοδο αριστοκρατικής διακυβέρνησης στο γραφειοκρατικό κράτος, με τις εν λόγω ελίτ να λειτουργούν ως «ιδεώδεις διαμεσολαβητές μεταξύ του Κράτους και της τοπικής κοινωνίας» αλλ’ εντέλει «εξουδετερώθηκαν από την πιο δυναμική και γενικευμένη πολιτική ανατροπή που γνώρισε η Κίνα: Την Κομμουνιστική Επανάσταση». Τέλος το λαό, τον πελώριο κινεζικό λαό για τον οποίο ο Σουν Τσου είχε πει το «ο ηγεμόνας είναι ένα σκάφος, ο λαός είναι το νερό. Το νερό μπορεί να μεταφέρει το σκάφος, ή το νερό μπορεί να ανατρέψει το σκάφος», αλλά και ο Βρετανός Τόμας Μέντοουζ (που έζησε την εξέγερση των Ται-Πινγκ 23 αιώνες αργότερα) παρατηρούσε ότι «απ’ όλα τα έθνη που έφτασαν σε ένα ορισμένο επίπεδο πολιτισμού, οι Κινέζοι είναι το λιγότερο επαναστατικό, μα εκείνο που αγαπά περισσότερο να εξεγείρεται» – όταν δε αυτό συμβαίνει, παρατηρεί ο Πάϊνς «ένα από τα σταθερά γνωρίσματα των λαϊκών εξεγέρσεων στην Κινεζική ιστορία, είναι ότι οι εξεγερμένοι υιοθετούν έντονα εξισωτικά συνθήματα».
Έτσι κάπως φθάνει αυτή η νωπογραφία της εξέλιξης της Κίνας και των κινητήριων δυνάμεών της στη μαοϊκή διατύπωση: «Μονάχα οι εξεγέρσεις και οι πόλεμοι των αγροτών υπήρξαν η αληθινή κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης στην φεουδαρχική κοινωνία της Κίνας».
*** *** ***
Αυτήν, λοιπόν, την αυτοκρατορική κουλτούρα έρχεται ο Γιούρι Πάϊνς να προσγειώσει στην σύγχρονη εποχή. Επιλέγοντας μάλιστα ως προμετωπίδα αυτού του κεφαλαίου την προσγειωτική ατάκα του Τσου Εν-λάϊ, όταν τον είχαν κάποτε ρωτήσει πώς αξιολογούσε την Γαλλική Επανάσταση (στα 200 χρόνια της…) «Είναι ακόμη πολύ νωρίς για να ξέρουμε»: Εξαιρετικό δείγμα πώς η Κίνα και οι άνθρωποί της κινούνται και αξιολογούν με βάση τους αιώνες…
Η κατάρρευση της Αυτοκρατορίας στον 19ο αιώνα, κάτω από οικονομικές αλλά και διεθνοπολιτικές πιέσεις, έφερε «ατέρμονες περιπέτειες και ανατροπές, όπου οι ξένες ιδεολογίες έμοιαζαν ασύγκριτα πιο ελκυστικές από τις γηγενείς». Πλην όμως το κυρίαρχο αίτημα για ενότητα και η μετάβαση από το μοναρχισμό σε πιο δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης (την «αυτοκρατορική αποτοξίνωση» της Κίνας – που αφορά τόσο την Ηπειρωτική Κίνα όσο και την Ταϊβάν, κατά τον Πάϊνς), λειτουργούν παράλληλα.
Για τον Πάϊνς, «η Ηπειρωτική Κίνα [μετά τον Ντενγκ Χσιαο-Πινγκ] εξελίχθηκε σε «ένα είδος λενινιστικής ολιγαρχίας, όπου την εξουσία μοιράζονται μια ομάδα κορυφαίοι ηγέτες του Κόμματος, μέλη του Πολιτμπυρο της Κεντρικής Επιτροπής», οι οποίοι καταλήγουν να λειτουργούν ως «συλλογικός αυτοκράτορας». Οι λόγιοι/οι άνθρωποι του πνεύματος είδαν την δύναμή τους βαθμιαία να διαβρώνεται (η κατάργηση των αυτοκρατορικών εξετάσεων για την στελέχωση του Κράτους – το 1905 – και οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις εν συνεχεία, «σηματοδότησαν το τέλος μιας σχέσης χιλιετιών μεταξύ εκπαίδευσης και πολιτικής σταδιοδρομίας». Η δεκαετής Πολιτιστική Επανάσταση, πάνω από μισό αιώνα αργότερα, υπέσκαψε ριζικά το παραδοσιακό τους γόητρο. Όμως τελικά αυτό το κοινωνικό στρώμα, η ιντελιγκέντσια, δεν άργησε να ανακάμψει, βέβαια με διαφορετική δομή. «Μπαίνει κανείς στον πειρασμό να υποθέσει ότι εν ευθέτω χρόνω το ΚΚΚ – παρά τις προφανείς ιδεολογικές, οργανωτικές, αριθμητικές και κοινωνικές διαφορές – θα μπορούσε να αντικαταστήσει τους αυτοκρατορικούς λόγιους-αξιωματούχους. και τούτο ενώ η πολιτική επανεμφάνιση των «γνήσιων διανοουμένων» δεν δείχνει πιθανή.
Από εκεί και πέρα, οι τοπικές ελίτ αφού πέρασαν ένα διάστημα ακμής όταν η αυτοκρατορική εξουσία έφθινε στις αρχές του 20ου αιώνα, πέρασαν σε φάση υποχώρησης. Ενώ ο απλός λαός -«στον οποίο θα πρέπει να αναφερόμαστε, όπως είναι στην σύγχρονη γλώσσα, ως «οι μάζες» -υποτίθεται πως ήταν ο μεγαλύτερος ωφελημένος, και ασφαλώς κέρδισε πολλά, αν και ενδεχομένως λιγότερα απ’ όσα θα περίμενε». Η κατακλείδα της ανάλυσης του Γιούρι Πάϊνς, πάντως για το μετά την Πολιτιστική Επανάσταση διάστημα, καταλήγει ότι «η ηγεσία δεν επιθυμεί πλέον την κινητοποίηση των μαζών, αντίθετα προτιμά να τις εκπαιδεύει […] και να επιτηρεί τις δραστηριότητές τους». Η κατάληξή του – προσοχή όμως! το βιβλίο έχει εκδοθεί στην αρχική του μορφή πριν τις τελευταίες εξελίξεις, ας πούμε, της ηγεσίας και της (συνταγματικά κατοχυρωμένες) σκέψης Σι Τζινπίνγκ … - φέρνει στο προσκήνιο τη μεγάλη, την καθοριστική άσκηση εξισορρόπησης στην Κίνα: Σταθερότητα έναντι προόδου. Με σημαντικότερη πτυχή της παραδοσιακής κινεζικής πολιτικής κουλτούρας να είναι, δίπλα στο κυρίαρχο αίτημα της ενότητας (αναγκαίο να κατανοηθεί αυτό, ήδη, στην περίπτωση του Χονγκ Κονγκ ή του Μακάο, ωστόσο γεωπολιτικά κρίσιμο στην τωρινή αναμέτρηση περί την Ταϊβάν), «η κληρονομιά του πολιτικού κέντρου […] που χαλιναγωγεί τις φυγόκεντρες κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές δυνάμεις».
Πολλούς προβληματισμούς, αλλά και σημαντικό αναλυτικό εργαλείο εισφέρει αυτό το βιβλίο, σε όσους θέλουμε να κατανοήσουμε «τη μακροβιότερη πολιτική οντότητα στην ανθρώπινη ιστορία» και, μαζί, «τη ραγδαία αναπτυσσόμενη και καινοτόμα κινεζική κοινωνία του 21ου αιώνα». Σηκώνοντας λίγο το πέπλο των υπεραπλουστεύσεων και των στερεοτύπων.
Σημείωση: Οι 327 σελίδες του βιβλίου του Πάϊνς διαβάζονται σχετικά εύκολα. Ακολουθούν 50 σελίδες υποσημειώσεων, συν 30 σελίδες βιβλιογραφίας, συν ευρετήριο…
