Σκάνδαλο; Μια παράσταση στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, εξελίσσεται μετά το φινάλε της σε διαδήλωση υπέρ της Παλαιστίνης στο κοίλον και ο χορός στην ορχήστρα ξαφνιασμένος χειροκροτεί. Επιτρέπεται;
Επιτρέπεται να προφητεύει η Κασσάνδρα, σκλάβα του Αγαμέμνονα στις Μυκήνες, τον θάνατό της με κάτι σαν αραβικό μοιρολόι πριν δολοφονηθεί κι αυτή μαζί με τον άνακτα; Είναι σωστό να κλείνει η Ορέστεια, το μέγα δράμα των Ατρειδών, με τον κορυφαίο του χορού τυλιγμένο σε ματωμένα υφάσματα να τραγουδά ένα παλαιστινιακό τραγούδι; Μήπως είναι προσβολή του αρχαίου πνεύματος του αθάνατου, του χώρου ή του Αισχύλου όλα αυτά; Μήπως είναι πολιτική και αισθητική απρέπεια, βεβήλωση ενός αριστουργήματος που του πρέπει μόνον σεβασμός και σχολαστική ανάγνωση;
Είχε καιρό μια παράσταση αρχαίου δράματος να κάνει τα αίματα να ανάψουν, τις συζητήσεις να φουντώσουν και τις αντιδράσεις να ξεφύγουν από το κλουβί της θεατρικής και φιλολογικής «ορθότητας» και να γίνουν αμεσότερα πολιτικές. Το κατάφερε, φαίνεται, η Ορέστεια του Θόδωρου Τερζόπουλου.
Η παράσταση και ο δημιουργός της χειροκροτήθηκαν θερμά στην Επίδαυρο- και όχι λόγω Παλαιστίνης. Ακόμη κι όσοι είχαν ενστάσεις για ό,τι ο καθένας εξέλαβε ως πολιτική ή ιδεολογική ανάγνωση της τριλογίας, αναγνώριζαν πως η παράσταση που είχαν μόλις παρακολουθήσει επί τρεισήμισι ώρες ήταν ένα εξαιρετικό θεατρικό κατόρθωμα. Αλλά η κριτική θεάτρου είναι πέραν των δυνάμεών μου. Δεν θα τολμούσα να μπω στα χωράφια της. Είναι το πολιτικό, ιδεολογικό σχόλιο του Τερζόπουλου στην Ορέστεια- ή τουλάχιστον αυτό που εγώ κατάλαβα ως τέτοιο- που κινεί το ενδιαφέρον μου και δικαιολογεί (;) αυτήν την εισπήδηση στην λειτουργία του θεάτρου, χωρίς την άδεια των επιχώριων επισκόπων.
Αν σωστά κατάλαβα, λοιπόν, ο Τερζόπουλος δεν χρησιμοποίησε την Ορέστεια για να πει μια γνώμη για την κρίση στην Μέση Ανατολή. Δεν γύμνασε έναν τέλειο χορό, δεν έστησε ένα μικρό εικαστικό θαύμα, δεν εξάντλησε τους ηθοποιούς του σε πολύμηνες πρόβες, για να κάνει ένα επιδερμικό σχόλιο για την επικαιρότητα ή να παρακινήσει τους θεατές σε στάση. Δεν χρησιμοποίησε τον πιο σκοτεινό και αιματηρό από τους μύθους, με τους οποίους υδροδοτήθηκε η ελληνική τραγωδία, για να προσβάλει τον πρώτο από τους δημιουργούς της.
Οι δάσκαλοί μας έλεγαν ότι ένα κεντρικό θέμα της τριλογίας και ιδίως του τρίτου μέρους της, των Ευμενίδων, είναι η μετάβαση από την άγρια δικαιοσύνη των παλαιών θεών στην δικαιοσύνη των ανθρώπων, από την εξουσία που αντλεί νομιμοποίηση από το «αιώνιο χθες», από την ιερή και αιμοβόρα παράδοση της εκδίκησης και της τιμωρίας, σε μια εξουσία που νομιμοποιείται δια της νομιμότητας, των κανόνων δικαίου και των θεσμών απονομής του. Η μετάβαση από την θεοκρατική τυραννία στην δημοκρατία, δηλαδή. Η παράσταση δεν πρόδωσε αυτήν την διάσταση της τραγωδίας.
Χρησιμοποίησε όμως τα όπλα του θεάτρου για να μας υπενθυμίζει διαρκώς, στην ροή της παράστασης, ότι η δημοκρατία, αυτό το τελειότερο από τα δημιουργήματα του ανθρώπου, είναι ωστόσο ατελές. Ότι η δικαιοσύνη μπορεί να γίνει αδικία και η δημοκρατία να υπονομευθεί από την τυραννία. Ο ήχος των όπλων, η χρυσή πόζα της Αθηνάς, οι τιμές του χρηματιστηρίου και οι αναφορές στην Παλαιστίνη ήταν, νομίζω, ένας τρόπος να μας θυμίσει τι απειλεί την υπόσχεση της δικαιοσύνης και της δημοκρατίας, με την οποία η Αθηνά εξημερώνει τις ερινύες.
Ότι η δημοκρατία απειλείται, κινδυνεύει, δεν είναι εύρημα θεατρικό. Είναι η κεντρική αγωνία του κόσμου, ιδίως αυτή τη χρονιά, το 2024, χρονιά των αμερικανικών εκλογών. Όλες οι μετρήσεις που διάφοροι φορείς και θεσμοί παρουσιάζουν για το επίπεδο των ελευθεριών και την πρόοδο της δημοκρατίας στον κόσμο, τον ίδιο κίνδυνο επικαλούνται. Τα τελευταία έξι χρόνια, σύμφωνα με μια μέτρηση (Regimes of the world), για πρώτη φορά, ο αριθμός των χωρών που αναγνωρίζονται ως δημοκρατικές μειώνεται κάθε χρόνο, οι χώρες που υποβαθμίζονται στην κλίμακα των δημοκρατικών ελευθεριών είναι σταθερά περισσότερες από εκείνες που αναβαθμίζονται. Το 2016 ήταν η κορυφαία στιγμή. Στον κόσμο είχαν μετρηθεί 95 δημοκρατίες στις οποίες ζούσαν 3,9 δισεκατομμύρια άνθρωποι. Το 2023 ο αριθμός των δημοκρατιών είχε μειωθεί σε 91, με πληθυσμό 2,3 δισεκατομμύρια.
Οι αριθμοί μπορεί να έχουν έναν βαθμό αυθαιρεσίας, αλλά η γενική αίσθηση δεν μας ξεγελά. Η δημοκρατία, όπως και αν την ορίσουμε, κινδυνεύει. Όχι από μια εξωτερική επιβουλή, μια εισβολή κάποιων βαρβάρων, αλλά από μια εσωτερική της έκπτωση, μια απώλεια νομιμοποίησης. Απώλεια της εμπιστοσύνης ενός μέρους του πληθυσμού, που νιώθει εκτός των τειχών της και γοητεύεται από το υπόδειγμα των Αίγισθων της εποχής μας. Του Τραμπ, του Όρμπαν, του Ερντογάν.
Η Ζακλίν ντε Ρομιγί έχει παρατηρήσει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία, με την πλούσια συγκομιδή της σε αριστουργήματα, έζησε συνολικά 80 χρόνια. Όλες οι σωζόμενες τραγωδίες δημιουργήθηκαν μέσα σε αυτά τα 80 χρόνια που συμπίπτουν με τα χρόνια της ακμής της αθηναϊκής δημοκρατίας. Η πρώτη ανέβηκε στην σκηνή οκτώ χρόνια μετά τον θρίαμβο στην Σαλαμίνα. Η τελευταία, όταν η Αθήνα είχε χάσει πια όλη την δύναμη που είχε κερδίσει με τα μηδικά. Η παρακμή της δημοκρατίας έκανε την τραγωδία να σωπάσει. Ο Αριστοφάνης στους Βατράχους του, κατεβαίνει στον Άδη να συναντήσει κάποιον από τους νεκρούς ποιητές, για να αναστήσει το είδος. Καθώς, λοιπόν, συμπληρώνονται του χρόνου 80 χρόνια από την μεγάλη νίκη του κόσμου των φώτων επί του κόσμου της σκοτεινής φονικής βίας, το 1945, έχουμε λόγους να νιώθουμε την ανάγκη να ξορκίσουμε το κακό. Και να επισκεφθούμε ξανά το μέγα δράμα της γένεσης της δημοκρατικής ιδέας όχι ως κλασσικό έκθεμα μουσείου, αλλά ως ανοιχτό σε διακινδύνευση στοίχημα.
