Καθώς φθάσαμε και στις Ευρωεκλογές του 2024, οι προσεγγίσεις του «Ποια Ευρώπη;» διεκδικούν την προσοχή – αν, δηλαδή, είναι να πορευθεί κανείς στην κάλπη με ένα στοιχείο αξιολόγησης των διακυβευμάτων και αυτογνωσίας, συνάμα. Ένα τέτοιο ταξίδι προτείνει με το «Πατρίδες» ο Τίμοθυ Γκάρτον Ας, ιστορικός και αναλυτής των Διεθνών Σχέσεων, με διδασκαλία σε Οξφόρδη και Στάνφορντ (άρα εκφραστής της «Αγγλόσφαιρας») όταν βλέπει τα ευρωπαϊκά, με στιγμές ευρωσκεπτικισμού στον Spectator αλλά και προοδευτισμού στον Γκάρντιαν – συν βραβείο Καρλομάγνου το 2017 σαν σημαντική προσφορά στην ευρωπαϊκή ιδέα (από Έλληνες, τιμήθηκε μ’ αυτό το 1978 ο Κωνσταντίνος Καραμανλής).
Η προσπάθειά του είναι να δείξει πώς η κατεστραμμένη ήπειρος της δεκαετίας του΄40 – με το 1945 «Έτος Μηδέν για την Ευρώπη» να θεωρείται το χρονικό σημείο όπου τέλειωνε ο εφιάλτης και ξεκίνησε η ανασυγκρότηση – βρέθηκε σε μια ανοδική πορεία που την οδήγησε μέχρι και την πτώση του Τείχους, με τον Ας να ρωτά στην μεγάλη αίθουσα του Βρετανικού Κοινοβουλίου τον Μιχαήλ Γκορμπατσώφ τι θεωρούσε μεγαλύτερο επίτευγμά του και να λαμβάνει ως απάντηση «Την ελευθερία, το άνοιγμα ανάμεσα στα έθνη και τον τερματισμό της κούρσας των εξοπλισμών». Προηγείται στην αφήγησή του η περίοδος μιας «διαιρεμένης Ευρώπης», με την πραγματικότητα της Ψυχροπολεμικής Δύσης αλλά και την σπορά για τη δημιουργία της Ενωμένης Ευρώπης με μια συνθήκη που συμβολικά επέλεξε ως σημείο εκκίνησης την Ρώμη. («Καμιά Πόλη δεν θα μπορούσε να είναι πιο κατάλληλη για να γίνει μάρτυρας των ελπίδων μας από την Αιώνια Πόλη», κατά τον Πωλ-Ανρί Σπάακ, εκ των ιδρυτών-πατέρων, πλην με τον Κόνραντ Άντενάουερ να προσθέτει ότι η Ρώμη αποτελούσε, συνάμα, «μια προειδοποίηση και μιαν ελπίδα»).
Το υλικό που επιλέγει, επεξεργάζεται και καταθέτει ο Γκάρτον Ας περιλαμβάνει – συνειδητά – δίπλα στην μελέτη του βηματισμού της ιστορίας και την ανάδειξη σημαντικών σημείων, προσωπικές εικόνες και συναπαντήματα. Όπως όταν πορεύεται παρέα με έναν Γερμανό που ο πατέρας του υπηρέτησε στα Waffen SS, στην 10η Μεραρχία Πάντσερ, ενώ ο δικός του πατέρας είχε μετάσχει στο αποβατικό σώμα στην Νορμανδία. Και οι δυο πατεράδες, είχαν κομμάτια ολόκληρα εμπειρίας για τα οποία αρνούνταν να μιλήσουν. Ενώ κάπου στο φόντο διαγράφεται π.χ. η φιγούρα του Βρετανού Πρωθυπουργού Χάρολντ ΜακΜίλαν, ο οποίος «αναφερόταν με τρεμάμενη φωνή στην «χαμένη γενιά» των συγχρόνων του», καθώς εκείνος κουβαλούσε και τις μνήμες από τις φρικαλεότητες του Α Παγκοσμίου Πολέμου. Το «αυτή είναι η Ευρώπη» αποτελεί μια πολύπλοκη κατασκευή…
Η «θριαμβεύουσα» Ευρώπη της τελευταίας δεκαετίας του 20ου αιώνα και της πρώτης του 21ου, με την πτώση του Τείχους να εισάγει στην περίοδο, αλλά και με την ενσωμάτωση της ΕΕ στην συνολική Δύση όπου εισέφερε την ενοποιημένη πλέον Γερμανία αλλά και την μεγάλη διεύρυνση προς την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, βρίσκει την αποκορύφωση της ενοποιητικής διεργασίας της στην δημιουργία της Ευρωζώνης – αλλά υποκύπτει και στην ύβρι του μονοδιάστατου πονταρίσματος στο μοντέλο «του παγκοσμιοποιημένου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού». Που έφερε/εισήγαγε στην τελευταία περίοδο – εκείνη της «κλονισμένης» Ευρώπης. Σ’ αυτήν φιλοξενείται η κρίση του ευρώ, με την «παρά τρίχα αποφυγή του Αρμαγεδδώνα», που φέρνει τον Γκάρτον Ας με αρκετή ενσυναίσθηση στην πικρή περιπέτεια της Ελλάδας. Η καταγραφή από τον κοινωνιολόγο Ούλριχ Μπεκ της διατύπωσης εκφωνητή ραδιοφώνου (το 2012) ότι «σήμερα η Γερμανική Βουλή θα αποφασίσει την τύχη της Ελλάδας» αξίζει όσο οποιαδήποτε βιβλιοθήκη πολιτικών/κοινωνικών/ διεθνών αναλύσεων! Οπότε… «όπως η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στο παρελθόν, θα χρειαζόταν [πλέον] η ΕΕ να συνεχίσει «με συμβιβασμούς και κουκουλώματα»»…
Έχει πάντως ενδιαφέρον να δει κανείς πώς ο Τίμοθι Γκάρτον Ας, προτού ενσωματώσει στην κατακλείδα της περιδιάβασής του την ακραία ανατροπή που φέρνει στην Ευρώπη «του» η πραγματικότητα της (για πρώτη φορά μετά τον Β’ Πόλεμο) πολεμικής αναμέτρησης σε ευρωπαϊκό έδαφος με τη ρωσική εισβολή την Ουκρανία – που δείχνει ότι μπορεί να «είμαστε καταδικασμένοι να γυρίσουμε ξανά πίσω στην αρχή» – προσεγγίζει την κρίση του Μεταναστευτικού/Προσφυγικού. Μην διστάζοντας να κάνει λόγο για «ένα νέο Σιδηρούν Παραπέτασμα», περιγράφει τα περάσματα Αφρικανικών πληθυσμών από την Θέουτα/απέναντι από το Γιβραλτάρ στην Ισπανία αλλά και των Αφγανών μέσω Λευκορωσίας στην Πολωνία. Και φιλοξενεί το χτίσιμο του «Φρουρίου Ευρώπη» καταγράφοντας τις απεγνωσμένες κλήσεις του Μοχάμεντ Τζάμο από σκάφος που βουλιάζει – στη Μεσόγειο ή στη Μάγχη; Έχει αλήθεια σημασία το πού; (Σ’ αυτήν την πράξη του δράματος, η ελληνική περίπτωση δεν αντιπροσωπεύεται ηχηρά, το Αιγαίο και ο βαλκανικός διάδρομος «λείπουν» – αν και η αναφορά στη συμφωνία με την Τουρκία για τη συγκράτηση των προσφυγικών ροών, του 2016, δίνει το δικό της παρόν).
Στην σκιά της περιγραφής του πώς δημιουργείται το «Φρούριο Ευρώπη» τη δεύτερη πλέον δεκαετία του 21ου αιώνα, ο Γκάρτον Ας θυμίζει πάντως πως την δεκαετία του ΄50 και του΄60 η Κεντρική Ευρώπη – Γερμανία, Αυστρία, Ελβετία, αλλά και Βέλγιο, Ολλανδία – υποδέχονταν μετά τους Ιταλούς και άλλους μετανάστες της Νότιας Ευρώπης και της Μεσογείου. Που κατέληξαν «να γίνουν ισότιμοι πολίτες, συμπατριώτες και συνευρωπαίοι». Ώστε να παρατηρεί ο (Ελβετός συγγραφέας) Μαξ Φρις, το 1965: «Ζητήσαμε εργατικά χέρια και κατέφθασαν άνθρωποι».
Η Ελλάδα έχει εκεί, στην τελική φάση του βιβλίου, διαφορετικά την τιμητική της – μέσω Δελφών. Απ’ εκεί ο Γκάρτον Ας αντλεί ένα διπλό δίδαγμα: «Πρώτον, δεν γνωρίζουμε τι θα μας συμβεί μέσα στην μέρα, πόσο μάλλον σε λίγα χρόνια. Δεύτερον, χρειαζόμαστε εύστοχες, έξυπνες προβλέψεις [εδώ η παραπομπή είναι στην Πυθία και την ουσιαστική σοφία των προσεγγίσεών της] βασισμένες στην ιστορική γνώση [πάλι Πυθία, σε άλλο επίπεδο] προκειμένου να προετοιμαστούμε για τις πιθανές προκλήσεις».
Ανταποκρίνεται σε κάτι τέτοιο η Ευρώπη των εκλογών της 6ης-9ης Ιουνίου 2024 και των Spitzenkandidaten για την ανάδειξη της ηγεσίας του Ευρωπαϊκού αύριο; Πάντως ο Γκράμσι, από τη φασιστική φυλακή έγραφε το 1929 στον αδελφό του: «Από την στιγμή που δεν ζω με ψευδαισθήσεις, σπάνια απογοητεύομαι».
