Το φαινόμενο της πληροφορικής προκαλεί αναταράξεις λόγω των μεταβολών που προκαλεί στον τρόπο οργάνωσης της εργασίας. Μεταξύ των άλλων, η τεχνολογική εξέλιξη ευνοεί και την ανάδειξη νέων μορφών απασχόλησης, ορισμένες από τις οποίες κινούνται στη γκρίζα ζώνη μεταξύ εξαρτημένης και ανεξάρτητης εργασίας.
Όλο και περισσότεροι εργαζόμενοι εργάζονται με μορφές απασχόλησης που εμφανίζονται ως ανεξάρτητες, αλλά στην πράξη αυτοί οι εργαζόμενοι είναι απόλυτα εξαρτημένοι από την επιχείρηση με την οποία συνδέονται συμβατικά. Χαρακτηριστικότερη περίπτωση είναι οι εργαζόμενοι με βάση τις ηλεκτρονικές πλατφόρμες. Κάποιος πάροχος θέτει σε λειτουργία μια ηλεκτρονική βάση, την πλατφόρμα, στην οποία προβάλλονται διάφοροι επαγγελματίες που είναι συνδεδεμένοι με αυτήν προκειμένου να παράσχουν τις υπηρεσίες τους στους πελάτες. Οι πιο γνωστές περιπτώσεις είναι αυτές των οδηγών της Uber, των διανομέων έτοιμων φαγητών (wolt), αλλά και πολλές άλλες εφαρμογές, λιγότερο ή περισσότερο γνωστές στη χώρα μας.
Ευρύτερα, οι επιχειρήσεις ωθούνται να «εξωτερικοποιήσουν» τις εργασίες τους και να μη συνάπτουν, πλέον, συμβάσεις εργασίας, αλλά αστικοδικαιϊκού χαρακτήρα συμβάσεις. Η σύγχρονη τεχνολογία επιτρέπει, μάλιστα, στο χρήστη, να διασπάσει το, παλαιότερα ενιαίο έργο της επιχείρησης σε μικροκαθήκοντα, να τα αναθέτει μερικά μέσω της πλατφόρμας σε διάφορους «ανεξάρτητους» συνεργάτες και στη συνέχεια να τα συνθέτει, ώστε να τα χρησιμοποιήσει, όπως το επιθυμεί. Γενικότερα το οικονομικό μοντέλο της πλατφόρμας στηρίζεται στην παράκαμψη των υποχρεώσεων που προκύπτουν για την εργοδοτική πλευρά από το εργατικό δίκαιο.
Προκύπτει λοιπόν αβίαστα το ερώτημα σε ποιο βαθμό το παραδοσιακό μοντέλο του εργαζομένου που γνωρίζουμε, πάνω στο οποίο διαμορφώθηκε το παραδοσιακό δίκαιο, διαταράσσεται μέσω των νέων οργανωτικών αλλαγών, οι οποίες ναι μεν υποστηρίζονται από την τεχνολογική εξέλιξη, αλλά αποτελούν και στρατηγική οργανωτική επιλογή πολλών επιχειρήσεων.
Και, ασφαλώς, για τους εργαζόμενους η εργασία μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας μπορεί να παρουσιάζει κάποια πλεονεκτήματα, καθώς επιτρέπει σε κάποιους να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε μια ευρεία αγορά, ενώ δίνει σε άλλους τη δυνατότητα να συμπληρώσουν τα κανονικά τους εισοδήματα. Η μορφή αυτή εργασίας παρουσιάζει, όμως, και σοβαρά μειονεκτήματα.
Κατά τον παραδοσιακό κανόνα, δεν αποτελεί εξαρτημένη εργασία, οπότε δεν εφαρμόζονται οι προστατευτικές ρυθμίσεις του εργατικού δικαίου. Συνεπώς, προκύπτει αναμφισβήτητη εργασιακή ανασφάλεια: Ουδείς εγγυάται την εξασφάλιση εισοδήματος συγκεκριμένου ύψους. Περαιτέρω, το ίδιο το «σύστημα» δημιουργεί τις προϋποθέσεις για ένα έντονο ανταγωνισμό μεταξύ των εργαζομένων, με αποτέλεσμα την κατακρήμνιση των αμοιβών.
Υπό οιαδήποτε εκδοχή, δηλαδή και αν ακόμη δεν προκύπτει εξάρτηση με τη νομική έννοια του όρου, πρόκειται συχνότατα για οικονομικά εξαρτημένους εργαζομένους. Έτσι, εάν π.χ. απομακρύνεται ο εργαζόμενος από την πλατφόρμα, είναι σε πολλές περιπτώσεις σε κατάσταση οικονομικής ένδειας, κυρίως εάν συνδέεται αποκλειστικά με αυτήν. Γενικότερα, η όλη οργάνωση της πλατφόρμας εξασφαλίζει τόσο την άσκηση εξουσίας και ελέγχου εκ μέρους της, όσο και την, τουλάχιστον κοινωνική και οικονομική, αν όχι νομική, εξάρτηση του επαγγελματία από αυτήν. Ενισχύεται, λοιπόν, με βάση μια τέτοια εκδοχή, η ιδέα για επέκταση, μερική ή ευρύτερη, της εφαρμογής των διατάξεων του εργατικού δικαίου και σε αυτούς τους εργαζομένους
Τέλος, η προσφορά υπηρεσιών μέσω ηλεκτρονικής βάσης (πλατφόρμας) δεν έχει πάντοτε εθνική βάση, αλλά συχνότατα απευθύνεται στην παγκόσμια αγορά. Έτσι, θα μπορούσε να διερωτηθεί κανείς ποιο είναι το εφαρμοστέο εργατικό δίκαιο σε περίπτωση υπερεθνικών καταστάσεων, οι οποίες αποτελούν μια ιδιόμορφη σχέση διασυνοριακής παροχής εργασίας. Συχνότατα, έτσι, η ηλεκτρονική βάση λειτουργεί σε μια χώρα, ο εργαζόμενος λειτουργεί και εργάζεται σε μια άλλη και μπορεί να προσφέρει τελικά τις υπηρεσίες του σε οποιαδήποτε χώρα του κόσμου στην οποία είναι εγκατεστημένος ο πελάτης της πλατφόρμας. Ποιο κράτος φορολογεί, πού ασφαλίζεται, ποιο εργατικό δίκαιο εφαρμόζεται;
Υπό οιαδήποτε εκδοχή, η εν λόγω απασχόληση μπορεί να αποτελέσει, εν δυνάμει, ένα μηχανισμό αποδόμησης κοινωνικών κανόνων και άσκησης πιέσεων, με σκοπό την απομείωση της κοινωνικής προστασίας, το λεγόμενο κοινωνικό ντάμπιγκ. Γενικότερα απομακρυνόμαστε, μέσω της δημιουργίας των εν λόγω μορφών απασχόλησης, από τη διεθνώς, πλέον, κρατούσα αντίληψη ότι η εργασία δεν αποτελεί ένα κοινό εμπόρευμα. Το αποτέλεσμα δεν είναι, βέβαια, προδιαγεγραμμένο. Ασφαλώς εξαρτάται από το συσχετισμό κοινωνικών δυνάμεων σε εθνικό και διεθνικό επίπεδο. Η εγρήγορση, πάντως, επιβάλλεται, καθώς το διακύβευμα, η αξιοπρεπής εργασία, είναι μείζονος σημασίας.
(*) Ο Κώστας Δ. Παπαδημητρίου είναι ομότιμος καθηγητής Εργατικού Δικαίου Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ.
