Η δομική κρίση της Δύσης συντελείται παράλληλα με τη μεγάλη άνοδο της ευρασιατικής Ανατολής. Πρόκειται για μια αχανή περιοχή που συγκεντρώνει το 60% του παγκόσμιου πληθυσμού και σχεδόν το 40% της παγκόσμιας οικονομίας. Επίσης το 50% του παγκόσμιου εμπορίου διέρχεται από τον Ινδικό και τον Ειρηνικό. Η μετατόπιση της παγκόσμιας οικονομίας προς ανατολάς συνιστά πλέον μια αδήριτη πραγματικότητα. Οι προβλέψεις για την παγκόσμια οικονομία και πληθυσμό καταδεικνύουν την τάξη πραγμάτων που έρχεται. Oι πέντε από τις πολυπληθέστερες χώρες στον πλανήτη θα βρίσκονται στην Ασία to 2050, ενώ οι οικονομίες της Κίνας και της Ινδίας θα ξεπερνούν σε μέγεθος τις οικονομίες των ΗΠΑ και την ΕΕ μαζί (35% έναντι 31%).
Η νέα γεωοικονομία της Ανατολής όμως δεν είναι μια ουδέτερη διαδικασία χωρίς πολιτισμικές αναφορές. Ο Ινδία του Ναρέντρα Μόντι αυτοπροσδιορίζεται ως κράτος-πολιτισμός (civilization state) με τη δική του ιδιοπροσωπία και ταυτότητα. Μια μεγάλη χώρα που οφείλει να υπερασπιστεί της αξίες της και να χαράξει τον δικό της δρόμο προς την ανάπτυξη. Αντιστοίχως, η Κίνα του Σι Τζινπίνγκ εργαλειοποιεί τα ευγενή ιδανικά του Κομφουκιανισμού για να ενισχύει την επιρροή της χώρας στο εξωτερικό. Χωρίς να επιδιώκει την παγκόσμια ηγεμονία, η Κίνα προβάλλεται ως ένας εναλλακτικός πολιτισμικός πόλος για όσες χώρες δεν συντάσσονται με τους δυτικούς σχεδιασμούς (π.χ. Μυανμάρ, Ζιμπάμπουε). Η ερντογανική Τουρκία έχει σχεδόν αποποιηθεί την κεμαλική της κληρονομιά για να περάσει στη φάση της μετα-εκκοσμίκευσης. Η επιστροφή της θρησκεία αλλάζει αντιλήψεις και δημιουργεί νέες συνθήκες για την πολιτική και την οικονομία στη χώρα.
Σε κάθε περίπτωση, ο κοινός παρονομαστής είναι η εκπόνηση ενός οράματος που συσπειρώνει την κοινωνία γύρω από την ηγεσία. Η επιδίωξη του συλλογικού έναντι το ατομικού καλού συνδέεται με αξίες και ιδανικά που υπάρχουν μέσα στο πολιτισμικό γίγνεσθαι της χώρας. Η ενθάρρυνση της πνευματικότητας γίνεται από πάνω προς τα κάτω, ώστε να υπηρετεί το κυρίαρχο εθνικό αφήγημα. Ταυτόχρονα, οι δυτικές κοινωνίες παρουσιάζονται ως ατομοκεντρικές, φαύλες και διεφθαρμένες. Εξάλλου, το κίνημα της πολιτικής ορθότητας και η κουλτούρα της ακύρωσης (cancel culture) έχουν υπονομεύσει την εικόνα της Δύσης στον υπόλοιπο κόσμο.
Εντούτοις, οι περισσότερες δυτικές χώρες - σίγουρα οι ΗΠΑ – εξακολουθούν να πιστεύουν στην ιδεολογική τους υπεροχή. Δυστυχώς, δεν έχει γίνει ακόμα πλήρως κατανοητό ότι πολιτικός φιλελευθερισμός δεν είναι μια οικουμενική ιδεολογία που δύναται να βρει εφαρμογή σε κάθε κοινωνία. Η δημοκρατία δυτικού τύπου δεν μπορεί να εξαχθεί εκεί που δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές προϋποθέσεις. Το ίδιο ισχύει για τη δυτική αντίληψη περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων που συχνά προκαλεί τριβές με μη-δυτικές χώρες. Το παράδειγμα του Αφγανιστάν είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό αναφορικά με το κόστος της δυτικής υπεροψίας. Το εικοσαετή πείραμα της μεταλαμπάδευσης των δημοκρατικών αξιών στη χώρα της Κεντρικής Ασίας απέτυχε οικτρά.
Ο δυτικός κόσμος αναλώνεται σε ιδεολογικές μάχες που δεν μπορεί να κερδίσει και τον φέρνουν αντιμέτωπο με άλλες χώρες και πολιτισμούς. Στα μάτια πολλών Κινέζων, Ινδών, Τούρκων και άλλων, πίσω από τον «ουμανισμό» της Δύσης κρύβεται μια νεοϊμπεριαλιστική υποκρισία και απληστία. Μια στείρα τεχνοκρατική αντίληψη, χωρίς αληθινές ηθικές αξίες, που αντανακλά το ασθενές πολιτισμικό υπόβαθρο της σημερινής Δύσης. Ο Σάμιουελ Χάντινγκτον με τη θεωρία του περί Σύγκρουσης των Πολιτισμών είχε τελικά δίκιο σε κάτι. Η ανθρωπότητα οδεύει προς μια νέα εποχή. Για πρώτη φορά, μετά από πολλούς αιώνες, η Δύση θα παίζει μικρότερο ρόλο στα παγκόσμια δρώμενα από την Ανατολή.
(*) Ο Μάνος Καραγιάννης είναι Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Reader in International Security στο King’s College London. Το βιβλίο του το Νέο Πολιτικό Ισλάμ: Ανθρώπινα Δικαιώματα, Δημοκρατία και Δικαιοσύνη κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Παπαζήση.
