Ακούμε συχνά ότι η εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 ήταν ένα σπουδαίο ιστορικό γεγονός, αλλά έγινε προβληματικό με τις επικλήσεις του και τις επιτελέσεις του, στα χρόνια της Μεταπολίτευσης. Εκείνο που θέλω να υποστηρίξω εδώ είναι ότι το Πολυτεχνείο δεν είναι ένα «κλειστό» γεγονός, και ότι οι επιτελέσεις του, στα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης αποτελούν συστατικό και οργανικό του μέρος.
Γνωρίζουμε ότι σε αντιπαράθεση με την αρκετά διαδεδομένη αντίληψη ότι το Πολυτεχνείο ανέτρεψε τη δικτατορία, συνέβη το αντίθετο. Η μία δικτατορία αντικαταστάθηκε από μια σκληρότερη η οποία κατέρρευσε εξαιτίας του πραξικοπήματος στην Κύπρο και της συνακόλουθης τουρκικής εισβολής. Εν τούτοις, είναι ακόμη ιστορικά αδιευκρίνιστο αν ο Ιωαννίδης ανέτρεψε τον Παπαδόπουλο λόγω Πολυτεχνείου, ή αν σχεδίαζε πραξικόπημα που θα έφερε τη δικτατορία στην αρχική της ρότα, μετά τον εκτροχιασμό που θεωρούσε ότι επιχείρησε ο Παπαδόπουλος ανοίγοντας τη διαδικασία ενός ελεγχόμενου εκδημοκρατισμού με τον Μαρκεζίνη.
Ιστοριογραφικά, η Δικτατορία είναι ακόμη ένα μαύρο κουτί. Δεν έχουμε διευκρινίσει π.χ. ποιες ήταν οι προθέσεις της δικτατορίας όταν κατάργησε την προληπτική λογοκρισία και επέτρεψε να ανθίσει μια εκδοτική άνοιξη χωρίς προηγούμενο. Τον ίδιο το μήνα που έγινε το Πολυτεχνείο κυκλοφορούσαν πολλά αριστερά και μαρξιστικά βιβλία. Π.χ. κυκλοφόρησε σε μετάφραση της Μυρσίνης Ζορμπά ένα βιβλίο για τον σύγχρονο μαρξισμό όπως, «Ο Μαρξισμός σήμερα» (Εκδ. Οδυσσέας, Νοέμβριος 1973), με συνεντεύξεις οκτώ Ιταλών μαρξιστών που έθεταν το πρόβλημα και συζητούσαν το περιεχόμενο της σύγχρονης δημοκρατίας. Από το 1971 κυκλοφορούσαν νόμιμα πάρα πολλά βιβλία, περιοδικά, δίσκοι μουσικής και ταινίες, που διέδιδαν ελευθεριακές και εξεγερσιακές ιδέες για τους νέους, αυτούς που έκαναν καταλήψεις όπως της Νομικής και στη συνέχεια του Πολυτεχνείου, καθώς των περιφερειακών πανεπιστημίων.
Στην αντιδικτατορική αντίσταση συμμετείχαν κυρίως δυο γενιές. Η πρώτη ήταν εκείνη των παράνομων οργανώσεων τα πρώτα χρόνια. Είχε πολιτικοποιηθεί πριν το 1967, στη σύντομη «Άνοιξη του ‘60», στους Μαραθώνιους Ειρήνης, στην κηδεία του Λαμπράκη, στα Ιουλιανά. Ήταν η «γενιά των Λαμπράκηδων». Η δεύτερη γενιά είναι εκείνη που πολιτικοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, ιδιαίτερα μετά το 1971, όταν καταργήθηκε η λογοκρισία. Πολλές φορές, όταν αναφερόμαστε στην πολιτισμική ζωή επί δικτατορίας, μας απασχολούν οι απαγορεύσεις και η λογοκρισία. Ωστόσο, μετά τα πρώτα μουδιασμένα χρόνια, κάτω από την επίσημη επιφάνεια, στα φοιτητικά διαμερίσματα και στις φιλικές συναθροίσεις, στα μικρά θέατρα και στις μπουάτ, αναπτυσσόταν μια underground κουλτούρα. Πρόκειται για ιδέες που έρχονταν από τον ευρωπαϊκό ριζοσπαστισμό της εποχής (τα sixties), αλλά και μνήμες από την ΕΑΜική αντίσταση, οι οποίες σχημάτισαν ένα σμήνος ιδεών και αξιών, έναν καινούργιο κανόνα του τι μ’ αρέσει και τι όχι, καινούργια στυλ και συμπεριφορές που βγήκαν στην επιφάνεια και χαρακτήρισαν τα γεγονότα που κορυφώθηκαν στο Πολυτεχνείο.
Αναφερόμαστε βέβαια στην εξέγερση του Πολυτεχνείου. Αλλά ήταν εξέγερση; Θα ήταν ακριβέστερο να την αποκαλέσουμε μια αρχόμενη εξέγερση, ένα γεγονός που εμποδίστηκε και διακόπηκε βίαια προκειμένου να μη γίνει εξέγερση. Αυτή η βίαιη διακοπή, κυρίως η τραγική της κατάληξη προσέδωσαν σ’ αυτό το πνεύμα μια πολύ μεγάλη, εμβέλεια, το ηρωοποίησαν και το επισφράγισαν με την ιερότητα της θυσίας.
Ο E.P. Thompsonγράφοντας στο κλασικό του έργο «The Making of the English Working Class» για την εξέγερσης του Peterloo(1819) γράφει ότι τις εργατικές εξεγέρσεις δεν θα πρέπει να τις κρίνουμε ως προς το τι απέφεραν στους ίδιους τους εργάτες. Μπορεί μετά από μια εξέγερση οι συνθήκες να γίνουν χειρότερες, αλλά ο φόβος μήπως ξανασυμβεί μπορεί να οδηγήσει σε υποχωρήσεις και σε βελτίωση των συνθηκών, ακόμη και με την απλή απειλή μιας απεργίας. Με τον τρόπο αυτό, το Πολυτεχνείο λειτούργησε και στην ελληνική περίπτωση. Γιατί δεν ήταν μοιραίο και νομοτελειακό, ή αναμενόμενο όπως μας φαίνεται τώρα, η κυπριακή τραγωδία να φέρει την κατάρρευση της δικτατορίας. Μπορούσε να επιφέρει ένα ακόμη ενδοστρατιωτικό πραξικόπημα, ή ακόμη και μια περιορισμένη μεταβολή και μετάβαση σε έναν οριοθετημένο κοινοβουλευτισμό, σε ένα δεύτερο ή ανανεωμένο πείραμα Μαρκεζίνη χωρίς τον Μαρκεζίνη. Αλλά η εξέγερση του Πολυτεχνείου δημιούργησε για τους μεν, δηλαδή για τους στρατιωτικούς αλλά και τους παραδοσιακούς πολιτικούς της Δεξιάς έναν εφιάλτη που δεν θα έπρεπε να επαναληφθεί, και για τους δε, τα ευρύτερα μεσαία, λαϊκά και νεανικά στρώματα έναν ορίζοντα προσδοκιών για τη δημοκρατία, χωρίς τον οποίο η μεταβολή της 24ης Ιουλίου 1974, ενδεχομένως θα ήταν πολύ περιορισμένη.
Ο κόσμος που είχε συμμετάσχει στις φοιτητικές καταλήψεις και το Πολυτεχνείο, και ο ευρύτερος που είχε πολιτικοποιηθεί από τα γεγονότα του Νοεμβρίου, συνέχιζε να κινητοποιείται και στα επόμενα χρόνια, μετά τη μεταβολή της 24ης Ιουλίου 1974, αποδίδοντας στην έννοια της Μεταπολίτευσης την ευρύτητα που γνωρίζουμε.Οι διαδηλώσεις για το Πολυτεχνείο, των πρώτων χρόνων, αποτελούσαν μια επιτέλεση του γεγονότος, και ήταν μέρος αυτής της ίδιας διαδικασίας. Γιατί η Μεταπολίτευση δεν ήταν μόνο αποκατάσταση του προ του 1967 κοινοβουλευτισμού ούτε ένα στιγμιαίο γεγονός. Αν παρακολουθήσουμε λεπτομερέστερα τα πρώτα χρόνια, μέρα με την μέρα, βλέπουμε ότι ήταν μια διαδικασία σταδιακής διεύρυνσης και εμβάθυνσης της δημοκρατίας η οποία έδωσε τέλος στην μετεμφυλιακή περίοδο. Εδώ, αφενός το Πολυτεχνείο είναι μέρος αυτής της διαδικασίας, αφετέρου αυτή η διαδικασία είναι μέρος του γεγονότος-Πολυτεχνείο.
Συμπερασματικά, το σμήνος των ιδεών και των αξιών του Πολυτεχνείου δημιούργησε τον ορίζοντα προσδοκιών της Μεταπολίτευσης, και τα πρώτα χρόνια, και τουλάχιστον για μια δεκαετία.
Το ίδιο το γεγονός βρισκόταν σε μια εκκρεμότητα ανάμεσα στο συντελεμένο γεγονός και στο ανεκπλήρωτο γεγονός, ανάμεσα στην ιστορικοποίησή του και στις προσδοκίες εκπλήρωσής του στο μέλλον. Γι αυτό και οι επέτειοι του Πολυτεχνείου αιωρούνταν αφενός ανάμεσα στο αν τα αιτήματα της εξέγερσης των φοιτητών εκπληρώθηκαν το 1974 και, αφετέρου, στο αν οι υποθήκες του Πολυτεχνείου πρόκειται, μένει να εκπληρωθούν στο μέλλον. Αυτή η αιώρηση των γεγονότων ανάμεσα στο εκπληρωμένο παρόν και στο ανεκπλήρωτο μέλλον είναι συστατικό στοιχείο των ίδιων των γεγονότων. Δεν είναι εξωτερική ως προς τα γεγονότα. Άλλωστε αυτή η αιώρηση τούς προσδίδει δυναμισμό. Γιατί αν ένα γεγονός ήταν κλειδωμένο στο παρελθόν, δεν θα γινόταν λόγος, δεν θα προκαλούσε αναταραχή όπως τούτο εδώ.
(*) Ο Αντώνης Λιάκος είναι ιστορικός, Ομότιμος Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
