Η δολοφονία του Παύλου Φύσσα τη νύχτα της 17ης Σεπτεμβρίου του 2013 ήταν σημείο καμπής για την εξτρεμιστική δεξιά στην Ελλάδα. Ήταν ο καταλύτης για την αφύπνιση των θεσμών έναντι της ακροδεξιάς βίας που βρισκόταν σε τροχιά ανόδου. Με τα τάγματα εφόδου της ήδη πριν από το 2010, η Χρυσή Αυγή έμπαινε σε υποβαθμισμένες γειτονιές της Αθήνας. Άλλοτε με το μανδύα “υπηρεσιών βοήθειας και προστασίας” σε ηλικιωμένους γηγενείς, άλλοτε με αυταρχισμό και βία εναντίον μεταναστών - μαζικά σε μορφή πογκρόμ, ή ατομικά - έφτιαξε οργανώσεις και εκλογικά κάστρα, που της έδωσαν ορατότητα και επαφή με αγανακτισμένους, ματαιωμένους και φοβισμένους πολίτες, που είτε έχαναν αντικειμενικά κοινωνικό status, είτε υποκειμενικά βίωναν ως υπαρξιακή απειλή τις συνδυαστικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης και της κοινωνικοπολιτισμικής αλλαγής που επέφερε η μετανάστευση της προηγούμενης δεκαετίας.
Αν και η χώρα γύρισε τη σελίδα της οικονομικής κρίσης, η ακροδεξιά δέκα χρόνια μετά τη δολοφονία Φύσσα δεν εξαφανίστηκε, ούτε όμως έχει τη φυσιογνωμία της πρωτόγνωρης και οριακής περιόδου του 2010 - 2012. Ξεκινώντας από τις ασυνέχειες, η μεγαλύτερη διαφορά είναι η σημερινή μείωση της εξτρεμιστικής βίας που αυξήθηκε σε διάφορες φάσεις κατά τη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας. Σε έρευνα καταγραφής και ανάλυσης της πολιτικής βίας για το διάστημα 2008-2019, βρίσκουμε 504 περιστατικά ακροδεξιάς πολιτικής βίας (Rori, Georgiadou, Roumanias 2022)· έναν καθόλου ευκαταφρόνητο αριθμό, με 54 από αυτά που εγγράφονται στο υψηλότερο επίπεδο κλιμάκωσης με όρους βιαιότητας να έχουν οργανωτική ταυτότητα, ανήκουν δηλαδή σε συγκεκριμένες οργανώσεις (Georgiadou and Rori 2023b). Ενώ η Χρυσή Αυγή ανοίγει την οργανωμένη ακροδεξιά βίαιη σκηνή στην περίοδο αυτή τριπλασιάζοντας τις επιθέσεις υψηλής βιαιότητας από το 2011 στο 2012 και διπλασιάζοντάς τες από το 2012 στο 2013 (Georgiadou and Rori 2023b), η δολοφονία Φύσσα και η έναρξη της δίκης των στελεχών της Χρυσής Αυγής το 2015, έρχονται να ανακόψουν αυτήν τη βίαιη δράση, καθώς - μεταξύ άλλων - το πάγωμα της κομματικής χρηματοδότησης στερεί πόρους από την οργάνωση και πλήττει την οργανωτική συνοχή της.
Καθώς η Χρυσή Αυγή χάνει την επιχειρησιακή της δεινότητα με την έναρξη της δικαστικής διερεύνησης, τη σκυτάλη της βίας παίρνουν νέες οργανώσεις. Οι έντονες προσφυγικές ροές το 2015-2016, αλλά και τα μαζικά συλλαλητήρια ενάντια στη Συνθήκη των Πρεσπών το 2018-2019 αποτελούν νέες πολιτικές ευκαιρίες για τη βίαιη ακροδεξιά σκηνή, που επανέρχεται δυναμικά στο προσκήνιο, με νέες οργανώσεις να διαπράττουν χτυπήματα μέγιστης βιαιότητας, εκ των οποίων η Combat-18 Hellas - μόνη της ή αδελφοποιημένη με τους Ανένταχτους Μαιάνδριους Εθνικιστές - διεκδικεί την πατρότητα 33 επιθέσεων υψηλής κλίμακας μεταξύ του 2015 και του 2018 (Georgiadou and Rori 2023b). Και πάλι, ήταν οι θεσμοί που έβαλαν φρένο στην ακροδεξιά βία: η εξιχνίαση της οργάνωσης αυτής και σύλληψη των μελών της έσβησαν τα ίχνη της Combat-18 Hellas, ενώ η πρωτόδικη καταδίκη της ηγεσίας της Χρυσής Αυγής και τη ενοχή του Ρουπακιά το 2020 απονομιμοποίησαν την οργανωμένη βία, αναδεικνύοντας ότι έχει κόστος για τους δράστες της. Αν και εκ των υστέρων μερικώς - τουλάχιστον - αναποτελεσματική, η πρόσφατη προεκλογική νομοθετική ρύθμιση που απαγόρευσε την κάθοδο του κόμματος Έλληνες του έγκλειστου Ηλία Κασιδιάρη στις εκλογές, αποτελεί ένα ακόμα θεσμικό ανάχωμα στην παρουσία βίαιων δρώντων στους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς. Έτσι, ενώ η ρατσιστική βία, η ξενοφοβία και ο μισαλλόδοξος λόγος παραμένουν διάχυτοι, η οργανωμένη εκδοχή της ακροδεξιάς βίας, σταδιακά, αλλά και με πολλές θεσμικές παρεμβάσεις, δέκα χρόνια μετά βρίσκεται σε ύφεση.
Δεν ισχύει βέβαια το ίδιο για την εκλογική πορεία της άκρας δεξιάς, ούτε και για την εξάπλωση των ιδεών της. Μπορεί να μην ξέρουμε εκλογικά πού θα έφτανε η Χρυσή Αυγή εάν δεν είχε δολοφονήσει τον Παύλο Φύσσα, ξέρουμε όμως ότι η δολοφονία δεν στάθηκε ικανή προκειμένου να αναχαιτίσει την επέλαση του νεοναζιστικού κόμματος στους θεσμούς που ξεκίνησε με την εκπροσώπηση το 2010 στο δημοτικό συμβούλιο της Αθήνας, συνεχίστηκε δις το 2012 στο κοινοβούλιο και το 2014 στην Ευρωβουλή και έφτασε να κατακτήσει για δύο συνεχόμενες φορές την τρίτη θέση με όρους κοινοβουλευτικής ισχύος το 2015. Αξίζει, δε, να υπενθυμίσουμε ότι από το 2012 έως το 2019, ένα άλλο ακροδεξιό κόμμα - της εκδοχής της λαϊκιστικής ριζοσπαστικής δεξιάς αυτή τη φορά - οι Ανεξάρτητοι Έλληνες επίσης απέκτησε κοινοβουλευτική εκπροσώπηση, ενώ από το 2015 έως το 2019 συμμετείχε σε κυβέρνηση συνεργασίας με το κόμμα της ριζοσπαστικής αριστεράς ΣΥΡΙΖΑ.
Παρά το ότι το εκλογικό σώμα στέρησε την είσοδο της Χρυσής Αυγής στο κοινοβούλιο για μόλις 0,07 μονάδες το 2019, τη συνέχεια της κοινοβουλευτικής παρουσίας των ακροδεξιών θέσεων κάλυψε ένα νέο κόμμα, η Ελληνική Λύση με 3,70%, ενώ μετά τις εκλογές του 2023, τρία κόμματα διαφορετικών αποχρώσεων της άκρας δεξιάς εκπροσωπούνται στο κοινοβούλιο, καλύπτοντας όλο το φάσμα της προσφοράς ακροδεξιών ιδεών και πολιτικών: τη ριζοσπαστική λαϊκιστική δεξιά (Ελληνική Λύση, Νίκη) και την εξτρεμιστική εκδοχή της (Σπαρτιάτες) (Rori and Georgiadou 2023). Αντιμεταναστευτικά, λαϊκιστικά, ρωσόφιλα, αντι-ευρωπαϊκά, ενάντια στο πολιτικό κατεστημένο, στα εμβόλια, στις νέες ταυτότητες, στον ορθό λόγο και στο σύγχρονο τρόπο ζωής συνολικά, τα νέα αυτά κόμματα έλκουν διαφορετικά ακροατήρια (Rori and Georgiadou 2023).
Παρά το ότι το συνολικό ποσοστό που αθροίζουν (12,8%) δεν είναι υψηλότερο από το συνολικό ποσοστό που συγκέντρωσαν το 2012 Χρυσή Αυγή και Ανεξάρτητοι Έλληνες μαζί (14,4%), η αυξημένη κομματική προσφορά, η συγκεντρωτική διείσδυσή τους σε διαφορετικές κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες, ηλικίες και ψηφοφόρους με διαφορετικά επίπεδα εκπαίδευσης, αναδεικνύουν μια κατακερματισμένη μεν, σημαντική δε δυναμική για τον πολιτικό αυτό χώρο συνολικά (Georgiadou and Rori 2023a). Η σταθερή εκλογική ζήτηση για ακροδεξιές πολιτικές την τελευταία δεκαετία μπορεί να εγγράφεται στις συνέχειες του ακροδεξιού φαινομένου στη χώρα, το γεγονός όμως ότι η ακροδεξιά εδραιώνεται σε μια περίοδο πολιτικής κανονικότητας και οικονομικής ανάπτυξης, είναι μια καινοτομία στη μεταπολιτευτική δημοκρατία που απαιτεί καθαρή μάτια ως προς τις αιτίες και τον τρόπο αντιμετώπισης του φαινομένου.
(*) Η Λαμπρινή Ρόρη είναι επίκουρη καθηγήτρια Πολιτικής Ανάλυσης στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Βιβλιογραφικές αναφορές
-Georgiadou, Vasiliki and Rori, Lamprini. 2023a. "Who votes for the far right in Greece", in EUROPP LSE blog.
-Georgiadou, Vasiliki and Rori, Lamprini. 2023b. “Organised political violence in Greece, 2003-2019: comparing the far right and the far left”. Paper presented at the ECPR 2023 Annual Conference.
-Rori, Lamprini and Georgiadou, Vasiliki. 2023. "The June 25th elections and the complex mosaic of the Far Right", in The Heinrich Böll Stiftung.
-Rori, Lamprini, Georgiadou, Vasiliki, Roumanias, Costas. 2022. “Political Violence in Crisis-Ridden Greece: Evidence from the Far Right and the Far Left.” Journal of Modern Greek Studies 40 (1): 1–37. Project MUSE. doi:10.1353/mgs.2022.0009.