Όπως και αν εξελιχθεί τις επόμενες ημέρες η απόπειρα εφαρμογής της συμφωνίας με την οποία φαίνεται ότι απετράπη το πραξικόπημα του Πριγκόζιν, η εικόνα του Πούτιν θα έχει τρωθεί σοβαρά, ανεξαρτήτως βραχυπρόθεσμων επιπτώσεων και ενδείξεων (ως προς τις οποίες θα επανέλθουμε πιο κάτω). Σε κάθε περίπτωση, η Ρωσική Ομοσπονδία βρέθηκε στην πλέον ρευστή κατάσταση από το 1990-1991, ενώ ο Πούτιν αντιμετώπισε την σοβαρότερη πρόκληση στα 23 χρόνια εξουσίας του.
Η εσωτερική κρίση στην Ρωσία ήλθε σε μια στιγμή που η προαναγγελθείσα ουκρανική αντεπίθεση έμοιαζε να συναντά δυσκολίες. Πιθανόν ο Πριγκόζιν ένιωσε ότι ήταν η κατάλληλη στιγμή, ότι ήταν ανίκητος με δεδομένη την δυσκολία που αντιμετώπισε η ουκρανική αντεπίθεση χάρη εν μέρει στην ομάδα Βάγκνερ. Από την πλευρά του το Κρεμλίνο χρησιμοποίησε εξαρχής το επιχειρούμενο πραξικόπημα για να ενισχύσει περαιτέρω τα έκτακτα μέτρα ελέγχου και να παγιώσει την καταπίεση στο εσωτερικό της Ρωσίας.
Σε κάθε περίπτωση, για το είδος ηγεσίας που αντιπροσωπεύει ο σημερινός Ρώσος πρόεδρος, αποτέλεσε ένδειξη αδυναμίας η ανοχή απέναντι στις επαναλαμβανόμενες προκλήσεις του Πριγκόζιν τους τελευταίους μήνες. Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, ο Πούτιν φαίνεται να αγνόησε τους κινδύνους που συνοδεύουν την μεγάλης κλίμακας χρήση ιδιωτικών στρατιωτικών ομάδων και, ακόμη χειρότερα για ένα αυταρχικό σύστημα, την απόλυτη ανάγκη διατήρησης του κρατικού μονοπωλίου της βίας.
Η ομάδα Βάγκνερ αποτελεί τμήμα μιας ευρύτερης εικόνας στην πρόσφατη ρωσική ιστορία, μιας εικόνας που σχηματίζεται μετά το 1991 και μορφοποιείται σαφέστερα το 2012 όταν ο Πούτιν, τότε από το αξίωμα του πρωθυπουργού, εκφράζει ανοικτά την συγκατάθεσή του για τη χρήση ιδιωτικών δικτύων εφαρμογής στρατιωτικών λύσεων ως προέκταση της ρωσικής εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής. Η ομάδα Βάγκνερ – σήμερα ένα εκτεταμένο δίκτυο εταιρειών που δραστηριοποιείται διεθνώς – αποτελεί μια τέτοια περίπτωση με ιδιαίτερη συμβολή στην πτώση της Κριμαίας το 2014 και εντατική δραστηριότητα έκτοτε κυρίως στην Αφρική. Άλλες, λιγότερο αναπτυγμένες και προβεβλημένες περιπτώσεις, είναι η Ε.Ν.Ο.Τ., η ομάδα Antiterror-Orel και η ομάδα FERAKS.
Πρώτος στρατιωτικός ηγέτης της ομάδας Βάγκνερ ήταν ο Ούτκιν (Dmitry Utkin), ενώ ο Πριγκόζιν μέχρι το 2022 είχε τον ρόλο του χρηματοδότη και εμπνευστή. Με την εμφάνιση του Πριγκόζιν στο προσκήνιο το 2022 ως πολέμαρχου, πολλοί ξέχασαν (ή αγνοούσαν) ότι ο πληθωρικός και βίαιος «επιχειρηματίας» της Μόσχας και πάλαι ποτέ άνθρωπος του Πούτιν ήταν παράγοντας που ανέβηκε μέσα από τα δίκτυα της ρωσικής πρωτεύουσας, στα οποία πιθανότατα εξακολουθεί να έχει προσβάσεις. Είναι εξαιρετικά απίθανο ο Πριγκόζιν να έλαβε την απόφαση της «πορείας προς την Μόσχα» χωρίς κάποια συνεννόηση με κέντρα στην πρωτεύουσα.
Παρά την πυρηνική ισχύ της, η θεσμικά υπανάπτυκτη ρωσική πολιτεία, με ανύπαρκτα θεσμικά αντίβαρα, αυταρχική εκτελεστική εξουσία, ασθενή πολιτικά κόμματα και ανεπαρκή φόρα διαμόρφωσης πολιτικών πέραν των κολάκων του αυταρχικού ηγέτη, βαδίζει προς μια πιθανή επανάληψη παλιότερων εμπειριών της ρωσικής απολυταρχίας και άλλων αντίστοιχων συστημάτων. Διότι τα σύγχρονα αυταρχικά και τα ιστορικά απολυταρχικά συστήματα δεν «πέφτουν από το εσωτερικό» όπως ακούγεται. Συνήθως πέφτουν -όταν και εάν πέσουν- λόγω συνδυασμού δύσκολων εξωτερικών προκλήσεων (που ενίοτε προκαλούνται από τα ίδια) και ενεργοποιούμενων εσωτερικών ρηγμάτων.
Η συμφωνία σε ένα πρώτο επίπεδο φαίνεται να εγγυάται τη συνεχιζόμενη αυτονομία της ομάδας Βάγκνερ απέναντι στους ρωσικούς κρατικούς θεσμούς και να υπόσχεται την απομάκρυνση των υπουργών που θέλησαν να την εντάξουν στο πλαίσιο του ρωσικού κράτους. Θα διαπιστώσουμε στην πορεία αν, με την ευκαιρία, η συμφωνία αγγίζει, σε ένα βαθύτερο επίπεδο, τις ισορροπίες και τον καταμερισμό έργων στις σχέσεις μεταξύ των φατριών της ρωσικής αυταρχικής ελίτ και των ολιγαρχών που την περιβάλλουν.
Εάν η συμφωνία δεν εφαρμοστεί ή κάποιές παράμετροι αμφισβητηθούν, είναι πιθανό τα σενάρια σύγκρουσης να επανέλθουν. Όμως με τα σημερινά δεδομένα, δυο είναι οι βασικές διαστάσεις που θα πρέπει να έχουμε υπόψη.
Βραχυπρόθεσμα, στη Ρωσία του Πούτιν θα ενισχυθεί η δυνατότητα εσωτερικού ελέγχου γενικώς και καταπίεσης των αντιφρονούντων ειδικώς. Μεσοπρόθεσμα, επιβεβαιώνονται τα νέο-φεουδαλικά στοιχεία της σημερινής Ρωσικής Ομοσπονδίας με το συνδυασμό της θεσμικής ατροφίας και του συνεχιζόμενου κατακερματισμού του μονοπωλίου της κρατικής βίας. Μια δύσκολη και σύνθετη περίπτωση παλαιάς μεγάλης δύναμης σε αποδρομή, με πλούσιο οπλοστάσιο στρατηγικών και τακτικών πυρηνικών όπλων και αδιαμφισβήτητο ρόλο στην ευρασιατική ισορροπία ισχύος.
Ο Κώστας Α. Λάβδας είναι Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και έχει διατελέσει, μεταξύ άλλων, Senior Research Fellow στη London School of Economics και κάτοχος της Έδρας Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Κωνσταντίνος Καραμανλής» στο Fletcher School of Law and Diplomacy του Πανεπιστημίου Tufts στις ΗΠΑ.
