Η χρονική σύμπτωση δύο θαλάσσιων ατυχημάτων - Πύλου και Τιτανικού - που το καθένα διηγείται μία εντελώς διαφορετική ιστορία, μας δίνει έναυσμα για μία γλαφυρή αντιπαραβολή των δύο κόσμων – του πλούτου και της ανέχειας – που συμβιώνουν στον πλανήτη μας.
Επιχειρώ μία καταγραφή: Στην τραγωδία της Πύλου, φυγάδες από χώρες που καταρρέουν ναυάγησαν επιζητώντας σωτηρία από ανέχεια και βία, αξιοπρεπή επιβίωση και ασφάλεια. Στο ναυάγιο του Τιτανικού μία μικρή ομάδα από εκατομμυριούχους τουρίστες αποζήτούσε την συγκίνηση της περιπέτειας με επίσκεψη ενός διάσημου ναυαγίου στο βυθό του Ατλαντικού. Οι παράτυποι μετανάστες της Πύλου παρακινούνταν από την έσχατη ανάγκη. Οι τουρίστες του Τιτανικού παρακινούνταν από την έσχατη απόλαυση που κατέληξε σε μακάβρια κρουαζιέρα. Και στις δύο περιπτώσεις το εγχείρημα πραγματοποιούνταν από «ιδιωτική πρωτοβουλία» και - τηρουμένων των αναλογιών οικονομικής δυνατότητας - ήταν εγχείρημα πανάκριβο.
Από εκεί και πέρα φαντάζουν αβυσσαλέες οι διαφορές. Μεγάλη ανισότητα είναι αποτυπωμένη στην ποιότητα και τα τεχνικά μέσα των δύο εγχειρημάτων: Υπερφορτωμένο αλιευτικό σαπιοκάραβο το ένα, βαθυσκάφος με λίγους επιβάτες, ανέσεις, και ικανότητες υψηλής τεχνολογίας το άλλο.
Η κλίμακα και τα μέσα αντιμετώπισης των δύο ναυαγίων ήταν πολύ διαφοροποιημένα: Πλεούμενα του λιμενικού, παραπλέοντα εμπορικά, και διασωστικά σκάφη κινητοποιήθηκαν στην Πύλο. Πολυεθνική κινητοποίηση στρατιωτικής κλίμακας με εναέρια, θαλάσσια και υποθαλάσσια μέσα υψηλής τεχνολογίας αναγνώρισης και διάσωσης, έγινε στην περίπτωση του Ατλαντικού.
Τέλος, η προβολή των δύο περιστατικών στον διεθνή τύπο ήταν έντονα διαφοροποιημένη, σε έκταση και οπτική γωνία. Αγωνία και πένθος για όλα τα θύματα αλλά με μακράν μεγαλύτερη διεκτραγώδηση για τον θάνατο των τουριστών. Ο πολύ μαζικότερος θάνατος των παράτυπων προσφύγων συνειδητοποιήθηκε και αυτός ως τραγωδία και με πλάγιες αναφορές ότι οι νεκροί ήσαν θύματα των διακινητών τους αλλά και της πολιτικής. Ο πρόεδρος Ομπάμα παρατήρησε αιχμηρά την διαφορετική εμβέλεια δημοσιότητας γύρω από τα δύο περιστατικά, για να καταδείξει μία αξιακή στρέβλωση των καιρών….
Ας αναγνωρίσουμε ότι υπάρχει ένα βαθύτερο ανθρώπινο γνώρισμα στο υπαρξιακό υπόβαθρο των δύο περιστατικών: Περιέργεια, αναζήτηση καταφυγίου, αναζήτηση πλούτου, αναζήτηση «νέων συνόρων». Η σύγκριση των περιστατικών αναδεικνύει όμως εντονότατα τις ακραίες εκδοχές της «ανθρώπινης κατάστασης» σε εποχή μεγάλης ανισότητας πλούτου, τεχνολογικών ευκαιριών και καταναλωτικών προτύπων. Οι πολλαπλές εκδοχές και αποτελέσματα της ανθρώπινης κινητικότητας εδράζονται στο κοινό υπόβαθρο ασφαλώς γράφουν την ιστορία.
Το πιο συγκλονιστικό χαρακτηριστικό που αναδεικνύει η σύγκριση των ναυαγίων είναι ότι και οι δύο ομάδες – που βρίσκονταν σε αντίθετα άκρα της παγκόσμιας κατανομής του πλούτου – αποδέχθηκαν τον κίνδυνο θανάτου και επέλεξαν (ή υποχρεώθηκαν υπό συνθήκες ακραίας βίας) να επιδοθούν σε πολύ επικίνδυνη περιπέτεια. Στην περίπτωση των απελπισμένων φυγάδων, αυτό εμπίπτει στην λογική ότι η οικονομική απόγνωση και η έλλειψη ασφάλειας οδηγούν τους ανθρώπους να τα παίζουν όλα για όλα. Δηλαδή, να παραμερίζουν συνήθειες αυτοπροστασίας για να πετύχουν πιθανοφανή στόχο: Μετάβαση σε τόπο ειρηνικό που θα μεταβάλει ριζικά τις παραμέτρους επιβίωσης τους.
Στην περίπτωση των υπερ-πλουσίων που πληρώνουν μεγάλα ποσά για μία τουριστική περιπέτεια με κίνδυνο ζωής, πάμε σε συμπεριφορές κυνηγιού συγκινήσεων, έξαψης από την περιπέτεια, αποζήτησης του «μοναδικού», ίσως και πρότυπη δοκιμή για μελλοντικό marketing νέου τουριστικού προϊόντος.
Γενικότερα, η συμπεριφορά της κινδυνοφιλίας είναι γνωστή στα τυχερά παιγνίδια και σε πολλές άλλες κερδοσκοπικές δράσεις. Οι «αγορές κινδύνου» στον σύγχρονο καπιταλισμό αφορούν τους «έχοντες» διότι εμπορευματοποιούν τον κίνδυνο περιουσίας. Το τουριστικό εγχείρημα των υπερ-πλουσίων στον Τιτανικό ωστόσο υπερέβαινε αυτές τις συμπεριφορές, διότι ο κίνδυνος που αναλήφθηκε ήταν κίνδυνος ζωής! Είναι όμως ενδεχόμενο (που αναγνωρίζουμε σε άλλες κοινωνικές περιστάσεις) ότι οι τουρίστες του Τιτανικού κινήθηκαν με υποτίμηση κινδύνου λόγω υπερβολικής εμπιστοσύνης στις δυνατότητες τη σύγχρονης τεχνολογίας.
Η ενσυνείδητη και αποτιμημένη έκθεση σε κίνδυνο ζωής, είναι μορφή εμπορευματοποίησης των κινδύνων που γίνεται σήμερα κανονικότητα σε διάφορα πεδία στον κόσμο. Κορυφαίο παράδειγμα η χρήση ιδιωτικών μισθοφορικών στρατών. Οι μισθοφόροι Βάγκνερ, που πολεμούν στην Ουκρανία για λογαριασμό της Ρωσίας και πεθαίνουν στα Ουκρανικά ναρκοπέδια, είναι κορυφαίο παράδειγμα. Στις ιδιωτικές συμβάσεις τους περιλαμβάνονται ρητοί όροι αποζημίωσης.
Αν σκεφθούμε γενικότερα, ο πλανητικός κίνδυνος που είναι επί θύραις και θα εξάψει μεγάλη τάση φυγής πληθυσμών και κινδύνους ζωής θα είναι η κλιματική αλλαγή και οι μεγάλες καταστροφές που υπόσχεται. Αντιμέτωποι με τους κινδύνους αυτούς και τα αποτελέσματά τους, πολλοί, και όχι μόνον οι φτωχότεροι, θα επιχειρούν να μετακινηθούν σε ασφαλέστερα εδάφη, πιο άνετα κλίματα, πιο ανθεκτικές συνθήκες, εκτός αν οι κοινωνίες τους προστατευθούν εγκαίρως με επενδύσεις ανθεκτικότητας. Οι τραγωδίες θα πολλαπλασιασθούν!
Ο τουρισμός του Τιτανικού ωχριά μπροστά σε πιο ευφάνταστα ενδεχόμενα. Οι καταναλωτικές αγορές των υπερ-πλουσίων, με πρωταγωνιστή τον κ. Ελον Μάσκ, στρέφονται στον λαμπρότερο (και κινδυνωδέστερο) προορισμό που είναι το διάστημα. Ο τουρισμός στο διάστημα θα αποτελέσει αύριο απαρχή εποικισμού του διαστήματος. Και εκεί θα κριθεί ένα νέο μεγάλο ιστορικό στοίχημα: Αν ο εποικισμός θα γίνει μηχανισμός εξάπλωσης της ανισότητας, όπως παλαιότεροι αποικισμοί. Αυτό όμως είναι στα χέρια μας από τώρα, στο παρόν! Πολιτικές καταπολέμησης της ανισότητας χρειάζονται ακριβώς στο στάδιο σχεδίασης και γένεσης νέων τεχνολογιών, νέων παραγωγικών υποδειγμάτων και καινοτόμων εγχειρημάτων.
Ο Σταύρος Θωμαδάκης είναι Ομότιμος Καθηγητής ΕΚΠΑ
