Διευθύντρια σήμερα του LSE, στα 36 της, η νεότερη Αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας και εν συνεχεία Αναπληρώτρια Διευθύνουσα Σύμβουλος του ΔΝΤ και ήδη μέλος ανένταχτο – cross-bench – της Βουλής των Λόρδων, η Minouche Shafik βρέθηκε μετανάστρια από την Αίγυπτο στις ΗΠΑ στην παιδική της ηλικία. Έχοντας παρακολουθήσει από κοντά κρίσεις οικονομικές – όπως η χρηματοπιστωτική του 2008-09 ή η κρίση χρέους της Ευρωζώνης – αλλά και πολιτικές όπως της Αραβικής Άνοιξης, παράλληλα και με τις κοινωνικές τους επιπτώσεις, δεν ήταν παράξενο που, αναλαμβάνοντας το πηδάλιο του LSE, εγκαινίασε ευρύτατο ερευνητικό πρόγραμμα (με την ονομασία Beveridge 2.0, αναφορά στην μεγάλη μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους στην μεταπολεμική Βρετανία) με στόχο την ανάδειξη των αναγκών της κοινωνικής πολιτικής στον απαιτητικό αιώνα μας.
Διόλου παράξενο λοιπόν, που αφιερώνει αυτό το βιβλίο – το οποίο η Melinda Gates χαιρέτισε ως «Δυνατό βιβλίο», ο δε Michael Sandel ως «Εξαιρετικό» – στην αναζήτηση ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου. Δηλαδή στην επαναφορά μιας συζήτησης, με την διεισδυτική μάλιστα διατύπωση του «τι οφείλουμε αναμεταξύ μας», συζήτηση η οποία φώτισε ξεκινώντας Ρουσσωϊκά από την εποχή του Διαφωτισμού όλη την θεμελίωση της πολιτικής και την αναζήτηση μιας δίκαιης κοινωνίας στους νεότερους χρόνους. Όσο κι αν ο Ωφελιμισμός , εν συνεχεία η Εγελιανή και η Μαρξιστική προσέγγιση την περιθωριοποίησαν, για να επαναδιεκδικήσει, με την Ρωλσιανή προσέγγιση, κεντρικό ρόλο στην μεταπολεμική αναζήτηση. Και μάλιστα τώρα, στα χρόνια όπου «ανακαλύπτεται» πόσο έχουν ενταθεί οι ανισότητες στο εσωτερικό των χωρών και διεθνώς, ήδη δε καταγράφεται σαφής εκρηκτικότητα σε κοινωνικό επίπεδο τείνοντας να μεταφρασθεί (και) σε πολιτική αμφισβήτηση.
Στις πολύπλοκες σημερινές κοινωνίες, με τις λειτουργίες προστασίας να θεωρούνται κεκτημένο (αλλά να φθίνουν στην βιωμένη πραγματικότητα) και με την νομιμοποίηση των πολιτικών συστημάτων μέσω της κοινοβουλευτικής αντιπροσώπευσης (η οποία όμως με το πέρασμα του χρόνου αποδεικνύεται όλο και πιο αποξενωτική), μια επαναθεμελίωση της κοινωνικής συνύπαρξης που θα στηριζόταν στο τι οφείλει ο καθείς/η καθεμιά από μάς στους υπολοίπους, ώστε να διεκδικεί ως αυθόρμητη αντιπαροχή στοιχεία μέριμνας, δείχνει να αποτελεί πλέον επιτακτική ανάγκη. Η άμβλυνση των μηχανισμών κοινωνικής κινητικότητας, η χαλάρωση του consensus γύρω από την αναδιανεμητική λειτουργία – της Κοινωνικής Ασφάλισης, ήδη και της φορολογίας – δημιούργησε βαθμιαία κενά. Από την παιδική ηλικία και την εκπαίδευση μέχρι την απόσυρση από τον εργασιακό βίο και την εγκατάσταση στην τρίτη ηλικία, με όλες τις ενδιάμεσες (και καταληκτικές) απαιτήσεις υγειονομικής κάλυψης, οι απαιτήσεις στον σύγχρονο κόσμο δεν έπαψαν να αυξάνονται. Όμως, την ίδια εποχή δεν έπαψαν και να βαθαίνουν οι ανισότητες. Οι ίδιες οι ανισότητες, μετρημένες αντικειμενικά, αλλά και η πρόσληψή τους ως διάψευση προσδοκιών.
Εκεί, εκεί ακριβώς έρχεται στην μέση η λειτουργία των πολιτικών συστημάτων. Συστήματα όπου λειτουργεί ο πλειοψηφικός κανόνας δεν δημιουργούν κίνητρα για να βελτιώνεται η θέση των μειονοτήτων, αντιθέτως «οι πολιτικοί έχουν το κίνητρο να συγκεντρώνουν τις παροχές στην αριθμητικά ευρύτερη μεσαία τάξη». Στις χώρες, πάλι, που έχουν αναλογική εκπροσώπηση, υπάρχει η τάση «ευρύτερης στήριξης των πολιτών, πιθανόν επειδή χρειάζεται η συγκρότηση ευρύτερων συναινέσεων για να προκύψει πολιτική συμφωνία». Και πάλι όμως, «σε πολλές χώρες η βασική πρόκληση δεν είναι προθυμία των κυβερνήσεων, αλλά η ικανότητά τους να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των πολιτών»: Αυτό ισχύει περισσότερο για τις αναπτυσσόμενες χώρες. Στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες, «η πρόκληση δεν ανάγεται τόσο στην ικανότητα των κυβερνήσεων, όσο στην πολιτική εμπλοκή που προκύπτει ανάμεσα σε διαφορετικές ομάδες συμφερόντων».
Ξαναδιαβάστε, ξανασκεφτείτε τις τελευταίες ελληνικές μας δεκαετίες! Η Μινούς Σαφίκ κατορθώνει να αισιοδοξήσει: «Οι συμμαχίες για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο είναι δυνητικά ευρείες και διαφοροποιημένες». Η λέξη-κλειδί είναι – φυσικά – το «δυνητικά»! Γιατί μπορεί π.χ. οι νεότερες γενιές να έχουν κινητοποιηθεί σε δράσεις υπέρ του περιβάλλοντος, μπορεί η πανδημία του κορωνοϊού να ανέδειξε την ανάγκη για ανθεκτικά σύστημα υγείας. Όμως πόσο ευρεία στήριξη προκύπτει τελικά, στην συνολική προσέγγιση του κοινωνικού;
Ας δεχθούμε, δε, και ότι προς την κατεύθυνση ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου λειτουργεί και η επίγνωση της «ανάγκης για μεγαλύτερη λογοδοσία». Όμως, η αλήθεια είναι – και θα παραμείνει – ότι «την απαλλαγή από την στέρηση και την ανάγκη δεν μπορεί κανείς να την επιβάλει σε μια δημοκρατία, ούτε και να την χαρίσει σε μια δημοκρατία». Χρειάζεται κάτι τέτοιο να κερδηθεί! Και για να κερδηθεί «χρειάζεται θάρρος και πίστη και αίσθηση εθνικής ενότητας». Θάρρος για να δει η κοινωνία κατάματα την πραγματικότητα και τις παγίδες – ώστε να βρεθούν λύσεις. Πίστη στο μέλλον και στην έννοια της δικαιοσύνης και της ελευθερίας. Αίσθηση εθνικής ενότητας που να υπερβαίνει τα ταξικά ή κλαδικά συμφέροντα.
Ζόρικα πράγματα. Μόνον άμα αναγνωρισθεί ότι πρόκειται για πράγματα που οφείλουμε, συλλογικά, αναμεταξύ μας, μόνον τότε έχει νόημα αυτή η συζήτηση. Συμπτωματικά, στην Ελλάδα των μέσων του 2023 έχουμε εκλογές, εκλογές καθοριστικές για την συνέχεια: Λέτε τέτοια θέματα να έρθουν στην επιφάνεια;
