του Παύλου Τσίμα
Το 1832, μια μεγάλη πανδημία χολέρας χτύπησε το Παρίσι. Μέσα σε λίγους μήνες η αρρώστια σκότωσε 20.000 σε μια πόλη με πληθυσμό 650.000. Οι περισσότεροι θάνατοι σημειώθηκαν στο κέντρο της πόλης εκεί όπου ζούσαν, σε άθλιες συνθήκες, οι φτωχότεροι εργάτες, που η βιομηχανική επανάσταση είχε φέρει στο Παρίσι. Η εξάπλωση της ασθένειας όξυνε τις ταξικές εντάσεις, καθώς οι πλούσιοι κατηγορούσαν τους φτωχούς ότι διαδίδουν την νόσο και οι φτωχοί πίστευαν ότι τους δηλητηριάζουν. Η οργή στράφηκε γρήγορα εναντίον του μισητού βασιλιά. Και η κηδεία ενός στρατηγού- θύματος της πανδημίας και υποστηρικτή των λαϊκών αιτημάτων- μετατράπηκε σε μεγάλη αντί-κυβερνητική διαδήλωση και οι δρόμοι γέμισαν οδοφράγματα. Είναι οι σκηνές που απαθανάτισε ο Βίκτωρ Ουγκό στο μυθιστόρημά του Οι Άθλιοι.
Το ενδιαφέρον σε αυτές τις λίγες φράσεις είναι η προέλευσή τους: Προέρχονται από ένα κείμενο του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Είναι η εισαγωγή σε μια μελέτη για την σχέση ανάμεσα στις πανδημίες και την κοινωνική αναταραχή. Για το ενδεχόμενο, δηλαδή, η άμπωτη της πανδημίας του Covid, όταν έρθει, να δώσει την θέση της σε μια πλημμυρίδα κοινωνικής και πολιτικής αναστάτωσης. Η φράση κλειδί είναι αυτή: «Οι πανδημίες μπορεί να θέσουν σε κίνηση έναν φαύλο κύκλο οικονομικής απελπισίας, ανισότητας και κοινωνικής αναταραχής».
Οι άνθρωποι του ΔΝΤ μελέτησαν τις συνέπειες που είχαν σε 133 χώρες του κόσμου οι πανδημίες που ξέσπασαν στα χρόνια 2001-18 (SARS, H1N1, MERS, Ebola, Zika). Και χρησιμοποιώντας εργαλεία οικονομετρικής ανάλυσης κατέληξαν στο συμπέρασμα πως «οι πανδημίες οδήγησαν μεσοπρόθεσμα σε σημαντική αύξηση της κοινωνικής αναστάτωσης, καθώς επέφεραν μείωση της ανάπτυξης και αύξηση της ανισότητας». Οι άνθρωποι του ΔΝΤ δεν είναι οι μόνοι που έψαξαν το θέμα. Το περασμένο καλοκαίρι συζητήθηκε πολύ μια μελέτη δύο διακεκριμένων Ιταλών καθηγητών (Massimo Morelli και Roberto Censolo), που ανέτρεξαν όχι απλά στις δύο περασμένες δεκαετίες, μα στους οκτώ περασμένους αιώνες, από την πρώτη εμφάνιση του «μαύρου θανάτου» στην Ευρώπη, το 1300, ως την Ισπανική γρίπη το 1918. Στο διάστημα αυτό ξέσπασαν 57 διαφορετικά κύματα πανδημιών. Και από αυτά, μόνον τα τέσσερα δεν συνδέθηκαν ευθέως με το ξέσπασμα μιας μεγάλης κοινωνικής αναταραχής.
Η κοινωνική έκρηξη δεν συμπίπτει ποτέ με την πανδημία. Οι άνθρωποι είναι πολύ φοβισμένοι για να εξεγερθούν όσο διαρκεί το κακό. Η απειλή ευνοεί την συνοχή και την αλληλεγγύη. Μα αμέσως μετά, όταν η υγειονομική κρίση περάσει, όταν ο φόβος υποχωρήσει, ξεσπά η αναταραχή. Για τρεις λόγους: (α) επειδή συχνά τα μέτρα που επιβάλλονται από τις αρχές για να περιοριστεί η εξάπλωση της ασθένειας, έχουν θίξει τα συμφέροντα πολλών ανθρώπων, (β) επειδή η πανδημία πλήττει την οικονομική ανάπτυξη και επιτείνει την κοινωνική ανισότητα, καθώς οι οικονομικές συνέπειες της πανδημίας επιβαρύνουν δυσανάλογα τους φτωχότερους και (γ) επειδή το ψυχολογικό σοκ της συμβίωσης με την απειλή του θανάτου κάνει τους ανθρώπους να πιστεύουν ευκολότερα τις πιο παράλογες – και πολιτικά εκμεταλλεύσιμες από επιτήδειους- θεωρίες συνομωσίας για την αρρώστια, την προέλευσή της και την διάδοσή της.
Όλες αυτές οι μελέτες, πάντως, σε ένα σημείο συμπίπτουν: ότι ο σημαντικότερος παράγοντας που συνδέει μια πανδημία με μια μεγάλη κοινωνική αναταραχή, που την ακολουθεί, είναι η επιδείνωση των κοινωνικών ανισοτήτων. Και αυτό ακριβώς συμβαίνει τώρα. Η υπόθεση ότι η πανδημία θα γίνει ο «μεγάλος ισοσταθμιστής» που θα εξομαλύνει τις ανισότητες, έχει διαψευστεί. Τα στοιχεία που έχουν δημοσιεύσει οργανισμοί, από την Παγκόσμια Τράπεζα ως το Ινστιτούτο Brookings, βεβαιώνουν ότι η πανδημία λειτούργησε ως επιταχυντής. Οι υγειονομικές, οι κοινωνικές και οι οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας πλήττουν με ακραία δυσανάλογο τρόπο τα πιο αδύναμα κοινωνικά στρώματα. «Η ύφεση που προκάλεσε ο COVID 19 είναι η πιο άνιση στην ιστορία», έγραφε η Washington Post. Και μια ανάλυση στο Newsweek σημείωνε πως «οι οικονομικές ανισότητες στον 21ο αιώνα, όπου το πλουσιότερο 1% κατέχει πάνω από το μισό του παγκόσμιου πλούτου, αρχίζουν να θυμίζουν εκείνες του 14ου αιώνα». Η ιστορία μας χτυπά την πόρτα.
Και την δική μας; Προφανώς. Ανήκουμε ως χώρα στην προνομιούχο μειοψηφία του πλανήτη που είχε και άφθονα εμβόλια να διαθέσει δωρεάν και δημοσιονομικούς πόρους να ξοδέψει για να εξισορροπήσει ένα μέρος των συνεπειών της πανδημικής ύφεσης. Αλλά τα στοιχεία δείχνουν ότι ακόμη και η δυτική Ευρώπη, η περιοχή του κόσμου με τις χαμηλότερες, σχετικά, ανισότητες, και η Ελλάδα, με έναν από τους υψηλότερους με ευρωπαϊκά μέτρα δείκτες κοινωνικής ανισότητας, έζησαν στην διάρκεια της πανδημίας μια επιδείνωση αυτών των δεικτών.
«Οι άνθρωποι δεν μπορούν να κάνουν τίποτε για να εμποδίσουν μια πανδημία να ξεσπάσει. Μα μπορούν να κάνουν πολλά, αν διδαχθούν από την ιστορία, για να αλλάξουν την έκβασή της και να αποτρέψουν τις δυσάρεστες κοινωνικές της επιπτώσεις», σημείωνε ένα κείμενο του Borgen project, μιας πρωτοβουλίας για την εξάλειψη της πείνας και της ακραίας φτώχειας. Πολλά: στήριξη της οικονομικής ανάπτυξης και ενίσχυση των οικονομικά ασθενέστερων, με δημόσιους πόρους, επέκταση του δικτύου κοινωνικής προστασίας, μεγάλη ενίσχυση των κοινωνικών δαπανών για την υγεία και (ακόμη περισσότερο) την ψυχική υγεία. Και κάτι ακόμη, ίσως το σημαντικότερο: Επειδή αυτή τη φορά τα «οδοφράγματα», αν στηθούν, δεν θα στραφούν εναντίον κάποιου μισητού μονάρχη με την σημαία της δημοκρατίας, όπως ο Μάριος και η Τιτίκα του Ουγκό, θα στραφούν, στρέφονται ήδη κατά των δημοκρατικών θεσμών, με την σημαία ενός αντιδραστικού ριζοσπαστισμού α-λα-Τραμπ, οι πολιτικές δυνάμεις που υπερασπίζονται την δημοκρατία πρέπει να είναι διπλά προσεκτικές. Να μην υπονομεύουν την νομιμοποίηση της δημοκρατίας στο όνομα του πολιτικού τους ανταγωνισμού. Μια κάποια συναίνεση στην ύστερη φάση της πανδημίας, στην αποδρομή της, μπορεί να είναι σημαντικότερη από την συναίνεση που απαιτούσε η αντιμετώπισή της, στον καιρό του πρώτου συναγερμού.