Γράφει ο Αντώνης Παπαγιαννίδης
Μια ακόμη δίδυμη πρόταση ανάγνωσης, με αντικείμενο εκδόσεις γύρω από την 200ετία της Επανάστασης, στο κλείσιμο της ιδιότυπης απόπειρας εορταστικής χρονιάς που υπήρξε το (απερχόμενο) 2021.
Ο Αριστείδης Χατζής συμμερίζεται – εν μέρει και καθοδηγεί – την ανάγνωση της Ελληνικής Επανάστασης ως μιας από τις μείζονες φιλελεύθερες επαναστάσεις του 19ου αιώνα, με τρόπο που (θεωρείται ότι) οδήγησε στην ευρωπαϊκή ένταξη της Ελλάδας και την (μέχρις ενός σημείου) υιοθέτηση της φιλελεύθερης παράδοσης απ’ αυτήν. Επιπλέον, είναι φανερό ότι, με την δική του προσέγγιση, λατρεύει την Επανάσταση την οποία τοποθετεί σε ένα αντίστοιχα υψηλό βάθρο. Πρόκειται όμως για μια προσέγγιση εντελώς ιδιαίτερη. Ιχνηλατεί, μέσα από αρχειακή αναζήτηση αλλά και από αξιοποίηση γνωστών τεκμηρίων ή/και περιστατικών, την όδευση των πολλαπλών νημάτων που, στις δεκαετίες που προηγήθηκαν της Επανάστασης αλλά και στην περίοδο που ακολούθησε κατοπτρίζοντάς την, ύφαναν το πλαίσιο στο οποίο εκδηλώθηκε η εξέγερση. Απροσδόκητη και, ωστόσο, νομοτελειακή για πολλούς που στην τότε ταραγμένη Ευρώπη παρακολουθούσαν τα δρώμενα και κυοφορούμενα με κάποιου είδους ηθική δέσμευση. όχι ως αποστασιοποιημένοι «Φιλέλληνες» αλλά με αναζήτηση βιωμάτων μιας ματιάς καλύτερου μέλλοντος.
Η αφήγηση που χτίζει ο Χατζής με τα υλικά-ψηφίδες που προσάγει, είναι ακριβώς αυτό: Αφήγηση. Ζητάει, ή πάντως επιτρέπει, να διαβαστεί εν ροή. Πρόκειται μάλιστα για αφήγηση η οποία έχει ένα πρόσθετο πλεονέκτημα: Ο αφηγητής δεν κρύβει την συμπάθειά του σε ορισμένα dramatis personae, χαρακτηριστική περίπτωση ο Μαυροκορδάτος. Όμως και η ιχνογράφηση του Καποδίστρια, αλλά και των κοτζαμπάσηδων η πολύ πιο ψυχρή φιλοξενία, φεύγει από το στερεότυπο που φέρουμε εντός μας. Πολύ περισσότερο όμως, ο Δ. Χατζής περιφέροντας τον αναγνώστη από την Πίζα (όπου ο Μαυροκορδάτος από το Αρναούτκιοϊ της Πόλης συναντά την ριζοσπαστική Αγγλίδα Μαίρη Σέλλεϋ, για να διαφωνήσουν ήδη γύρω από την Ερασμιακή προφορά των Ελληνικών…) και την Γενεύη, μέχρι την Αγία Πετρούπολη και την Οδησσό (όπου κυοφορείται υπό την όχι-πάντα-τόσο-ευμενή ματιά της Ρωσίας η δράση των Φιλικών), τον κάνει να αισθάνεται ότι συμμετέχει ως παρατηρητής σ’ ένα έργο που εκτυλίσσεται. Δεν παραλείπει να κλείσει το αφήγημα δίνοντας χώρο στην αντιπαράθεση Κολοκοτρώνη-Μαυροκορδάτου, ιδωμένη όμως πολυπρισματικά – με ό,τι εξέφρασε αλλά και ό,τι μπόλιασε για το μέλλον μιας Ελλάδας η οποία, τότε, έβγαινε από τα σπάργανα.
Αναγνωρίζει ο ίδιος ο συγγραφέας ότι μελετώντας και γράφοντας – με έναν κοινό αναγνώστη, όχι ένα επιστημονικό κοινό ιστορικών κατά νουν – «αναθεώρησε σε αρκετά μεγάλο βαθμό την αρχική εικόνα που είχε για όλους». Και επισημαίνει ότι η αρχική πρόθεση (και αντίστοιχη γραφή) ήταν με τα μάτια στραμμένα σε διεθνές κοινό, ως «The Noblest Cause» όπως θα κυκλοφορήσει στα αγγλικά στο δεύτερο μισό του 2022. Ένα ακόμη παράδοξο αυτού του βιβλίου, ότι η ελληνική εκδοχή – που προηγήθηκε, ως πρώτος τόμος – αποτελεί μετάφραση.
Πάντως, από το πλήθος των ψηφίδων που συναπαρτίζουν το βιβλίο του Α. Χατζή, κρατήστε ένα σημείο που (ουσιαστικά) προεικάζει πολλά μεταγενέστερα βήματα της Ελλάδας των επομένων δύο αιώνων. Στο κύριο άρθρο της (Φιλελεύθερης) Βρετανικής εφημερίδας The Constitution διαβάζει κανείς, Σεπτέμβριο του 1822: «Ανησυχούμε αρκετά για την Ελληνική υπόθεση […] Η αβεβαιότητα μας βασανίζει γιατί η λέξη «Ελλάδα» σημαίνει πολλά για μας. Ανεξάρτητα όμως από το τι συμβολίζει αυτή η λέξη δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ είναι και ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΑΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΚΑΘΕ ΧΩΡΑΣ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΗ Η ΕΛΠΙΖΕΙ ΟΤΙ ΘΑ ΓΙΝΕΙ ΕΛΕΥΘΕΡΗ […] Η Αγγλία πόσο θα συνεχίσει να βρίσκεται σε λήθαργο λες και την έχουν μαγέψει;»
Η συνεισφορά της Εταιρείας Σπουδών (της Σχολής Μωραΐτη) στην υπόθεση του εορτασμού της Ελληνικής Επανάστασης είχε κι αυτή έναν διαφορετικό χαρακτήρα, επέλεξε να αποτυπώσει υλικό από παλαιότερες τοποθετήσεις επωνύμων της διανόησης και της τέχνης – τοποθετήσεις που είχαν γίνει προφορικά στα πλαίσια των κατά καιρούς εκδηλώσεών της. Έτσι, η κατάθεση του Σπύρου Βασιλείου ανάγεται στο 1974, του Νίκου Σβορώνου, της Λουκίας Δρούλια και του Β. Σφυρόερα στο 1976, του Μάριου Πλωρίτη στο 1985: Έγινε λοιπόν απομαγνητοφώνηση και επιμέλεια των τοποθετήσεών τους, που. καθίστανται έτσι διαθέσιμες σε μια σταθερή και προσβάσιμη μορφή. Οι ανομοιόμορφες αυτές προσεγγίσεις έχουν την πολύτιμη συνεισφορά να μας έρχονται από ένα διαφορετικό, ωστόσο οικείο παρελθόν. συμβάλλοντας στο να χτιστεί με ανοιχτό τρόπο μια δημόσια ιστορία. Που είδαμε πόσες αντιδικίες προκάλεσε στην φετινή 200ετηρίδα.
Όταν, λοιπόν, παρακολουθούμε τον Σπύρο Βασιλείου να ξεναγεί στον λόγο και τις ζωγραφικές αποτυπώσεις αφενός των «Απομνημονευμάτων» του Μακρυγιάννη – με τον καθαρά και αληθινά ελεύθερο λόγο του, που φιλοξενείται εδώ το 1974 σε διάλεξη λίγους μόνο μήνες μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου… – και αφετέρου των υδατογραφιών του Δημητρίου Ζωγράφου για μάχες-κλειδιά της Επανάστασης, ζούμε μια ιδιαίτερη αναζήτηση της αλήθειας του Αγώνα. Με τον Μακρυγιάννη να θέλει να αναιρέσει «τις ψευτιές αυτεινών», αλλά και να κατευοδώσει τον θνήσκοντα Καραϊσκάκη όταν λέει, με χωρατά: «Εγώ πεθαίνω, όμως εσείς να είστε μονοιασμένοι και να βαστάζετε την πατρίδα».
Όταν πάλι ο Νίκος Σβορώνος παρακολουθεί, 45 χρόνια πριν την 200ετηρίδα, τις περιπέτειες της ελληνικής συνείδησης από τα μέσα του 18ου αιώνα και μέχρι την προετοιμασία, ωρίμανση, εκδήλωση και πορεία της Επανάστασης, ξαναζεί τα παράλληλα ή και αντιτιθέμενα ιδεολογικά σύμπαντα που συγκεράστηκαν στην περιπέτεια του Εικοσιένα. Σύνδεση με την Αρχαία Ελλάδα, ρόλος της Εκκλησίας, ρόλος της διασποράς και του εμπορίου… Με την Λουκία Δρούλια να παρακολουθεί το φαινόμενο του Φιλελληνισμού, που στα χρόνια που ακολούθησαν έγινε αντικείμενο πυκνής μελέτης. όπως άλλωστε συνέβη και με τα οικονομικά του Αγώνα, υπό την ιδιαίτερη γωνία των ναυτικών επιχειρήσεων, της προετοιμασίας και της διεξαγωγής τους από τον Βασίλη Σφυρόερα.
Ενώ, μια δεκαετία αργότερα, ο Μάριος Πλωρίτη αναζητά την αντήχηση της «Ελληνικής Νομαρχίας» – Ανωνύμου του Έλληνος – «Ήτοι λόγος περί Ελευθερίας». Μπορεί κανείς να φαντασθεί, διαβάζοντας, τον Μάριο Πλωρίτη να απαγγέλει (γιατί στην ουσία αυτό έκανε στην Εταιρεία Σπουδών, το 1985) το «Η ζωή του αληθούς πολίτου πρέπει να τελειώνει ή δια της ελευθερίας ή με την ελευθερίαν του», μαζί όμως και με το «Πόσο γλυκύ είναι να ομιλεί τινάς την αλήθειαν! Γλυκύτερον όμως είναι να εκφέρει εις φως αληθείας επωφελείς». Μαζί, βέβαια, με την (ηχώ «Ευχών» του Κάλβου): «Ω, κάλλιον ένας σεισμός ή κατακλυσμός να μας αφανίσει όλους τους Έλληνας, παρά να υποκύψωμεν πλέον εις ξένον σκήπτρον».